• Home
• Canon Text
• Romanized
• śāstrapiṭaka
• madhyamaka
• Mūlamadhyamakakārikā prajñā nāma

Mūlamadhyamakakārikā prajñā nāma

Technical Details

mūlamadhyamakakārikā prajñā nāma

mūalamadhyamakakārikā

maṅgalam

anirodhamanutpādamanucchedamaśāśvatam|

anekārthamanānārthamanāgamamanirgamam||

ya pratītyasamutpādaṁ prapañcopaśamaṁ śivam|

deśayāmāsa saṁbuddhastaṁ vande vadatāṁ varam||

1 pratyayaparīkṣā

na svato nāpi parato na dvābhyāṁ nāpyahetutaḥ|

utpannā jātu vidyante bhāvāḥ kvacana kecanaḥ||1||

catvāraḥ pratyayā heturārambaṇamanantaram|

tathaivādhipateyaṁ ca pratyayo nāsti pañcamaḥ|| 2||

na hi svabhāvo bhāvānāṁ pratyayādiṣu vidyate|

avidyamāne svabhāve parabhāvo na vidyate||3||

kriyā na pratyayavatī nāpratyayavatī kriyā|

pratyayā nākriyāvantaḥ kriyāvantaśca santyuta||4||

(1)

utpadyate pratītyemānitīme pratyayāḥ kila|

yāvannotpadyata ime tāvannāpratyayāḥ katham||5||

naivāsato naiva sataḥ pratyayo'rthasya yujyate|

asataḥ pratyayaḥ kasya sataśca pratyayena kim||6||

na sannāsanna sadasan dharmo nirvartate yadā|

kathaṁ nirvartako heturevaṁ sati hi yujyate||7||

anārambaṇa evāyaṁ san dharma upadiśyate|

athānārambaṇe dharme kuta ārambaṇaṁ punaḥ||8||

anutpanneṣu dharmeṣu nirodho nopapadyate|

nānantaramato yuktaṁ niruddhe pratyayaśca kaḥ|| 9||

bhāvanāṁ niḥsvabhāvānāṁ na sattā vidyate yataḥ|

satīdamasmin bhavatītyetannaivopapadyate|| 10||

na ca vyastasamasteṣu pratyayeṣvasti tat phalam|

pratyayebhyaḥ kathaṁ tacca bhavenna pratyayeṣu yat||11||

athāsadapi tat tebhyaḥ pratyayebhyaḥ pravartate|

phalamapratyayebhyo'pi kasmānnābhipravartate|| 12||

phalaṁ ca pratyayamayaṁ pratyayāścāsvayaṁmayāḥ|

phalamasvamayebhyo yat tat pratyayamayaṁ katham||13||

tasmānna pratyayamayaṁ nāpratyayamayaṁ phalam|

saṁvidyate phalābhāvāt pratyayāpratyayāḥ kutaḥ|| 14||

(2)

2 gatāgatagamyamānaparīkṣā

gataṁ na gamyate tāvadagataṁ naiva gamyate|

gatāgatavinirmuktaṁ gamyamānaṁ na gamyate|| 1||

ceṣṭā yatra gatistatra gamyamāne ca sā yataḥ|

na gate nāgate ceṣṭā gamyamāne gatistataḥ||2||

gamyamānasya gamanaṁ kathaṁ nāmopapatsyate|

gamyamānaṁ vigamanaṁ yadā naivopapadyate|| 3||

gamyamānasya gamanaṁ yasya tasya prasajyate|

ṛte gatergamyamānaṁ gamyamānaṁ hi gamyate||4||

gamyamānasya gamane prasaktaṁ gamanadvayam|

yena tad gamyamānaṁ ca yaccātra gamanaṁ punaḥ||5||

dvau gantārau prasajyete prasakte gamanadvaye|

gantāraṁ hi tiraskṛtya gamanaṁ nopapadyate||6||

gantāraṁ cet tiraskṛtya gamanaṁ nopapadyate|

gamane'sati gantātha kuta eva bhaviṣyati||7||

gantā na gacchate tāvadagantā naiva gacchati|

anyo ganturagantuśca kastṛtīyo'tha gacchati||8||

gantā tāvad gacchatīti kathamevopapatsyate|

gamanena vinā gantā yadā naivopapadyate||9||

(3)

pakṣo gantā gacchatīti yasya tasya prasajyate|

gamanena vinā gantā ganturgamanamicchataḥ||10||

gamane dve prasajyete gantā yadyuta gacchati|

ganteti cājyate yena gantā san yacca gacchati||11||

gate nārabhyate gantuṁ gantuṁ nārabhyate'gate|

nārabhyate gamyamāne gantumārabhyate kuha||12||

prāgasti gamanārambhād gamyamānaṁ na vā gatam|

yatrārabhyeta gamanamagate gamanaṁ kutaḥ|| 13||

gataṁ kiṁ gamyamānaṁ kimagataṁ kiṁ vikalpyate|

adṛśyamāna ārambhe gamanasyaiva sarvathā||14||

gantā na tiṣṭhati tāvadagantā naiva tiṣṭhati|

anyo ganturagantuśca kastṛtīyo'tha tiṣṭhati|| 15||

gantā tāvat tiṣṭhatīti kathamevopapatsyate|

gamanena vinā gantā yadā naivopapadyate||16||

na tiṣṭhati gamyamānānna gatānnāgatādapi|

gamanaṁ saṁpravṛttiśca nivṛttiśca gateḥ samā||17||

yadeva gamanaṁ gantā sa eveti na yujyate|

anya eva punargantā gateriti na yujyate||18||

yadeva gamanaṁ gantā sa eva hi bhaved yadi|

ekībhāvaḥ prasajyeta kartuḥ karmaṇa eva ca|| 19||

anya eva punargantā gateryadi vikalpyate|

gamanaṁ syādṛte ganturgantā syād gamanādṛte||20||

(4)

ekībhāvena vā siddhirnānābhāvena vā yayoḥ|

na vidyate tayoḥ siddhiṁ kathaṁ nu khalu vidyate||21||

gatyā yayājyate gantā gatiṁ tāṁ sa na gacchati|

yasmānna gatipūrvo'sti kaścit kiṁciddhi gacchati||22||

gatyā yayājyate gantā tato'nyāṁ sa na gacchati|

gatī dve nopapadyate yasmādeke pragantari||23||

sadbhūto gamanaṁ gantā triprakāraṁ na gacchati|

nāsadbhūto'pi gamanaṁ triprakāraṁ sa gacchati||24||

gamanaṁ sadasadbhūtastriprakāraṁ na gacchati|

tasmād gatiśca gantā ca gantavyaṁ ca na vidyate|| 25||

3 āyatanaparīkṣā

darśanaṁ śravaṇaṁ ghrāṇaṁ rasanaṁ sparśanaṁ manaḥ|

indriyāṇi ṣaḍeteṣāṁ draṣṭavyādini gocaraḥ|| 1||

svamātmānaṁ darśanaṁ hi tat tameva na paśyati|

na paśyati yadātmānaṁ kathaṁ drakṣyati tat parān|| 2||

na paryāpto'gnidṛṣṭānto darśanasya prasiddhaye|

sadarśanaḥ sa pratyukto gamyamānagatāgataiḥ||3||

nāpaśyamānaṁ bhavati yadā kiṁcana darśanam|

darśanaṁ paśyatītyevaṁ kathametat tu yujyate||4||

paśyati darśanaṁ naiva naiva paśyatyadarśanam|

vyākhyāto darśanenaiva draṣṭā cāpyavagamyatām||5||

(5)

draṣṭā nāstyatiraskṛtya tiraskṛtya ca darśanam|

draṣṭavyaṁ darśanaṁ caiva draṣṭaryasati te kutaḥ||6||

draṣṭavyadarśanābhāvād vijñānādicatuṣṭayam|

nāstītyupādānādīni bhaviṣyanti punaḥ katham||7||

vyākhyātaṁ śravaṇaṁ ghrāṇaṁ rasanaṁ sparśanaṁ manaḥ|

darśanenaiva jānīyācchrotṛśrotavyakādi ca|| 8||

4 skandhaparīkṣā

rūpakāraṇanirmuktaṁ na rūpamupalabhyate|

rūpeṇāpi na nirmuktaṁ dṛśyate rūpakāraṇam||1||

rūpakāraṇanirmukte rūpe rūpaṁ prasajyate|

āhetukaṁ na cāstyarthaḥ kaścidāhetukaḥ kvacit||2||

rūpeṇa tu vinirmuktaṁ yadi syād rūpakāraṇam|

akāryakaṁ kāraṇaṁ syānnāstyakāryaṁ ca kāraṇam||3||

rūpe satveva rūpasya kāraṇaṁ nopapadyate|

rūpe'satyeva rūpasya kāraṇaṁ nopapadyate||4||

niṣkāraṇaṁ punā rūpaṁ naiva naivopapadyate|

tasmād rūpagatān kāṁścinna vikalpān vikalpayet||5||

na kāraṇasya sadṛśaṁ kāryamityupapadyate|

na kāraṇasyāsadṛśaṁ kāryamityupapadyate||6||

vedanācittasaṁjñānāṁ saṁskārāṇāṁ ca sarvaśaḥ|

sarveṣāmeva bhāvānāṁ rūpeṇaiva samaḥ kramaḥ||7||

(6)

vigrahe yaḥ parīhāraṁ kṛte śūnyatayā vadet|

sarvaṁ tasyāparihṛtaṁ samaṁ sādhyena jāyate|| 8||

vyākhyāne ya upālambhaṁ kṛte śūnyatayā vadet|

sarvaṁ tasyānupālabdhaṁ samaṁ sādhyena jāyate||9||

5 dhātuparīkṣā

nākāśaṁ vidyate kiṁcit pūrvamākāśalakṣaṇāt|

alakṣaṇaṁ prasajyet syāt pūrvaṁ yadi lakṣaṇāt||1||

alakṣaṇo na kaścicca bhāvaḥ saṁvidyate kvacit|

asatyalakṣaṇe bhāve kramatāṁ kuha lakṣaṇam||2||

nālakṣaṇe lakṣaṇasya pravṛttirna salakṣaṇe|

salakṣaṇālakṣaṇābhyāṁ nāpyanyatra pravartate||3||

lakṣaṇāsaṁpravṛttau ca na lakṣyamupapadyate|

lakṣyasyānupapattau ca lakṣaṇasyāpyasaṁbhavaḥ||4||

tasmānna vidyate lakṣyaṁ lakṣaṇaṁ naiva vidyate|

lakṣyalakṣaṇanirmukto naiva bhāvo'pi vidyate||5||

avidyamāne bhāve ca kasyābhāvo bhaviṣyati|

bhāvābhāvavidharmā ca bhāvābhāvāvavaiti kaḥ||6||

tasmānna bhāvo nābhāvo na lakṣyaṁ nāpi lakṣaṇam|

ākāśamākāśasamā dhātavaḥ pañca ye'pare|| 7||

astitvaṁ ye tu paśyanti nāstitvaṁ cālpabuddhayaḥ|

bhāvānāṁ te na paśyanti draṣṭavyopaśamaṁ śivam||8||

(7)

6 rāgaraktaparīkṣā

rāgād yadi bhavet pūrvaṁ rakto rāgatiraskṛtaḥ|

taṁ pratītya bhaved rāgo rakte rāgo bhavet sati||1||

rakte'sati punā rāgaḥ kuta eva bhaviṣyati|

sati vāsati vā rāge rakte'pyeṣa samaḥ kramaḥ||2||

sahaiva punarudbhūtirna yuktā rāgaraktayoḥ|

bhavetāṁ rāgaraktau hi nirapekṣau parasparam||3||

naikatve sahabhāvo'sti na tenaiva hi tat saha|

pṛthaktve sahabhāvo'tha kuta eva bhaviṣyati||4||

ekatve sahabhāvaścet syāt sahāyaṁ vināpi saḥ|

pṛthaktve sahabhāvaścet syāt sahāyaṁ vināpi saḥ||5||

pṛthaktve sahabhāvaśca yadi kiṁ rāgaraktayoḥ|

siddhaḥ pṛthakpṛthagbhāgaḥ sahabhāvastatastayoḥ|| 6||

siddhaḥ pṛthakpṛthagbhāvo yadi vā rāgaraktayoḥ|

sahabhāvaṁ kimarthaṁ nu parikalpayase tayoḥ|| 7||

pṛthag na sidhyatītyevaṁ sahabhāvaṁ vikāṅkṣasi|

sahabhāvaprasiddhyarthaṁ pṛthaktvaṁ bhūya icchasi||8||

pṛthagbhāvāprasiddheśca sahabhāvo na sidhyati|

katamasmin pṛthagbhāve sahabhāvaṁ satīcchasi||9||

(8)

evaṁ raktena rāgasya siddhirna saha nāsaha|

rāgavat sarvadharmāṇāṁ siddhirna saha nāsaha|| 10||

7 utpādasthitibhaṅgaparīkṣā

yadi saṁskṛta utpādastatra yuktā trilakṣaṇī|

athāsaṁskṛta utpādaḥ kathaṁ saṁskṛtalakṣaṇam||1||

utpādādyāstrayo vyastā nālaṁ lakṣaṇakarmaṇi|

saṁskṛtasya samastāḥ syurekatra kathamekadā||2||

utpādasthitibhaṅgānāmanyat saṁskṛtalakṣaṇam|

asti cedanavasthaivaṁ nāsti cet te na saṁskṛtāḥ||3||

utpādotpāda utpādo mulotpādasya kevalam|

utpādotpādamutpādo maulo janayate punaḥ|| 4||

utpādotpāda utpādo mūlotpādasya te yadi|

maulenājanitastaṁ te sa kathaṁ janayiṣyati||5||

sa te maulena janito maulaṁ janayate yadi|

maulaḥ sa tenājanitastamutpādayate katham||6||

ayamutpadyamānaste kāmamutpādayedimam|

yadīmamutpādayitumajātaḥ śaknuyādayam||7||

pradīpaḥ svaparātmānau saṁprakāśayate yathā|

utpādaḥ svaparātmānāvubhāvutpādayet tathā||8||

pradīpe nāndhakāro'sti yatra casau pratiṣṭhitaḥ|

kiṁ prakāśayate dīpaṁ prakāśo hi tamovadhaḥ||9||

(9)

kathamutpadyamānena pradīpena tamo hatam|

notpadyamāno hi tamaḥ pradīpaḥ prāpnute yadā|| 10||

aprāpyaiva pradīpena yadi vā nihataṁ tamaḥ|

ihasthaḥ sarvalokasthaṁ sa tamo nihaniṣyati||11||

pradīpaḥ svaparātmānau saṁprakāśayate yadi|

tamo'pi svaparātmānau chādayiṣyatyasaṁśayam||12||

anutpanno'yamutpādaḥ svātmānaṁ janayet katham|

athotpanno janayate jāte kiṁ janyate punaḥ||13||

notpadyamānaṁ notpannaṁ nānutpannaṁ kathaṁcana|

utpadyate tathākhyātaṁ gamyamānagatāgataiḥ||14||

utpadyamānamutpattāvidaṁ na kramate yadā|

kathamutpadyamānaṁ tu pratītyotpattimucyate||15||

pratītya yad yad bhavati tat tacchāntaṁ svabhāvataḥ|

tasmādutpadyamānaṁ ca śāntamutpattireva ca|| 16||

yadi kaścidanutpanno bhāvaḥ saṁvidyate kvacit|

utpadyeta sa kiṁ tasmin bhāva utpadyate'sati||17||

utpadyamānamutpādo yadi cotpādayatyayam|

utpādayet tamutpādamutpādaḥ katamaḥ punaḥ|| 18||

anya utpādayatyenaṁ yadyutpādo'navasthitiḥ|

athānutpāda utpannaḥ sarvamutpadyatāṁ tathā||19||

sataśca tāvadutpattirasataśca na yujyate|

na sataścāsataśceti pūrvamevopapāditam|| 20||

(10)

nirudhyamānasyotpattirna bhāvasyopapadyate|

yaścānirudhyamānastu sa bhāvo nopapadyate|| 21||

nāsthitastiṣṭhate bhāvaḥ sthito bhāvo na tiṣṭhati|

na tiṣṭhate tiṣṭhamānaḥ ko'nutpannaśca tiṣṭhati|| 22||

sthitirnirudhyamānasya na bhāvasyopapadyate|

yaścānirudhyamānastu sa bhāvo nopapadyate||23||

jarāmaraṇadharmeṣu sarvabhāveṣu sarvadā|

tiṣṭhanti katame bhāvā ye jarāmaraṇaṁ vinā||24||

sthityānyayā sthiteḥ sthānaṁ tayaiva ca na yujyate|

utpādasya yathotpādo nātmanā na parātmanā|| 25||

nirudhyate nānirūddhaṁ na nirūddhaṁ nirudhyate|

tathā nirudhyamānaṁ ca kimajātaṁ nirudhyate|| 26||

sthitasya tāvad bhāvasya nirodho nopapadyate|

nāsthitasyāpi bhāvasya nirodha upapadyate||27||

tayaivāvasthayāvasthā na hi saiva nirudhyate|

ananyāvasthayāvasthā na cānyaiva nirudhyate||28||

yadaiva sarvadharmāṇāmutpādo nopapadyate|

tadaivaṁ sarvadharmāṇāṁ nirodho nopapadyate|| 29||

sataśca tāvad bhāvasya nirodho nopapadyate|

ekatve na hi bhāvaśca nābhāvaścopapadyate||30||

asato'pi na bhāvasya nirodha upapadyate|

na dvitīyasya śirasaśchedanaṁ vidyate yathā||31||

(11)

na svātmanā nirodho'sti nirodho na parātmanā|

utpādasya yathotpādo nātmanā na parātmanā||32||

utpādasthitibhaṅgānāmasiddhernāsti saṁskṛtam|

saṁskṛtasyāprasiddhau ca kathaṁ setsyatyasaṁskṛtam||33||

yathā māyā yathā svapno gandharvanagaraṁ yathā|

tathotpādastathā sthānaṁ tathā bhaṅga udāhṛtam||34||

8 karmakārakaparīkṣā

sadbhūtaḥ kārakaḥ karma sadbhūtaṁ na karotyayam|

kārako nāpyasadbhūtaḥ karmāsadbhūtamīhate||1||

sadbhūtasya kriyā nāsti karma ca syādakartṛkam|

sadbhūtasya kriyā nāsti kartā ca syādakarmakaḥ||2||

karoti yadyasadbhūto'sadbhūtaṁ karma kārakaḥ|

ahetukaṁ bhavet karma kartā cāhetuko bhavet||3||

hetāvasati kāryaṁ ca kāraṇaṁ ca na vidyate|

tadabhāve kriyā kartā kāraṇaṁ ca na vidyate||4||

dharmādharmo na vidyete kriyādīnāmasaṁbhave|

dharme cāsatyadharme ca phalaṁ tajjaṁ na vidyate||5||

phale'sati na mokṣāya na svargāyopapadyate|

mārgaḥ sarvakriyāṇāṁ ca nairarthakyaṁ prasajyate|| 6||

kārakaḥ sadasadbhūtaḥ sadasat kurute na tat|

parasparaviruddhaṁ hi saccāsaccaikataḥ kutaḥ|| 7||

(12)

satā ca kriyate nāsan nāsatā kriyate ca sat|

kartrā sarve prasajyante doṣāstatra ta eva hi|| 8||

nāsadbhūtaṁ na sadbhūtaḥ sadasadbhūtameva vā|

karoti kārakaḥ karma pūrvoktaireva hetubhiḥ||9||

nāsadbhūto'pi sadbhūtaṁ sadasadbhūtameva vā|

karoti kārakaḥ karma pūrvoktaireva hetubhiḥ|| 10||

karoti sadasadbhūto na sannāsacca kārakaḥ|

karma tat tu vijānīyāt pūrvoktaireva hetubhiḥ|| 11||

pratītya kārakaḥ karma taṁ pratītya ca kārakam|

karma pravartate nānyat paśyāmaḥ siddhikāraṇam||12||

evaṁ vidyādupādānaṁ vyutsargāditi karmaṇaḥ|

kartuśca karmakartṛbhyāṁ śeṣān bhāvān vibhāvayet||13||

9 upadātrupādānaparīkṣā

darśanaśravaṇādīni vedanādīni cāpyatha|

bhavanti yasya prāgebhyaḥ so'stītyeke vadantyuta|| 1||

kathaṁ hyavidyamānasya darśanādi bhaviṣyati|

bhāvasya tasmāt prāgebhyaḥ so'sti bhāvo vyavasthitaḥ|| 2||

darśanaśravaṇādibhyo vedanādibhya eva ca|

yaḥ prāg vyavasthito bhāvaḥ kena prajñapyate'tha saḥ|| 3||

vināpi darśanādīni yadi cāsau vyavasthitaḥ|

amūnyapi bhaviṣyanti vinā tena na saṁśayaḥ||4||

(13)

ajyate kenacit kaścit kiṁcit kenacidajyate|

kutaḥ kiṁcidvinā kaścit kiṁcit kiṁcidvinā kutaḥ|| 5||

sarvebhyo darśanādibhyaḥ kaścit pūrvo na vidyate|

ajyate darśanādīnāmanyena punaranyadā||6||

sarvebhyo darśanādibhyo yadi pūrvo na vidyate|

ekaikasmāt kathaṁ pūrvo darśanādeḥ sa vidyate||7||

draṣṭā sa eva sa śrotā sa eva yadi vedakaḥ|

ekaikasmād bhavet pūrvamevaṁ caitanna yujyate|| 8||

draṣṭānya eva śrotānyo vedako'nyaḥ punaryadi|

sati syād draṣṭari śrotā bahutvaṁ cātmanāṁ bhavet|| 9||

darśanaśravaṇādīni vedanādīni cāpyatha|

bhavanti yebhyasteṣveṣa bhūteṣvapi na vidyate|| 10||

darśanaśravaṇādīni vedanādīni cāpyatha|

na vidyate ced yasya sa na vidyanta imānyapi|| 11||

prāk ca yo darśanādibhyaḥ sāṁprataṁ cordhvameva ca|

na vidyate'stināstīti nivṛttāstatra kalpanāḥ|| 12|| 

10 agnīndhanaparīkṣā

yadindhanaṁ sa cedagnirekatvaṁ kartṛkarmaṇoḥ|

anyaścedindhanādagnirindhanādapyṛte bhavet||1||

nityapradīpta eva syādapradīpanahetukaḥ|

punarārambhavaiyarthyamevaṁ cākarmakaḥ sati||2||

(14)

paratra nirapekṣatvādapradīpanahetukaḥ|

punarārambhavaiyarthyaṁ nityadīptaḥ prasajyate||3||

tatraitat syādidhyamānamindhanaṁ bhavatīti cet|

kenedhyatāmindhanaṁ tat tāvanmātramidaṁ yadā||4||

anyo na prāpsyate'prāpto na dhakṣyatyadahan punaḥ|

na nirvāsyatyanirvāṇaḥ sthāsyate vā svaliṅgavān||5||

anya evendhanādagnirindhanaṁ prāpnuyād yadi|

strī saṁprāpnoti puruṣaṁ puruṣaśca striyaṁ yathā||6||

anya evendhanādagnirindhanaṁ kāmamāpnuyāt|

agnīndhane yadi syātāmanyonyena tiraskṛte||7||

yadīndhanamapekṣyāgnirapekṣyāgniṁ yadīndhanam|

katarat pūrvaniṣpannaṁ yadapekṣyāgnirindhanam||8||

yadīndhanamapekṣyāgniragneḥ siddhasya sādhanam|

evaṁ satīndhanaṁ cāpi bhaviṣyati niragnikam||9||

yo'pekṣya sidhyate bhāvastamevāpekṣya sidhyati|

yadi yo'pekṣitavyaḥ sa sidhyatāṁ kamapekṣya kaḥ||10||

yo'pekṣya sidhyate bhāvaḥ so'siddho'pekṣate katham|

athāpyapekṣate siddhastvapekṣāsya na yujyate||11||

apekṣyendhanamagnirna nānapekṣyāgnirindhanam|

apekṣyendhanamagniṁ na nānapekṣyāgnimindhanam||12||

āgacchatyanyato nāgnirindhane'gnirna vidyate|

atrendhane śeṣamuktaṁ gamyamānagatāgataiḥ||13||

(15)

indhanaṁ punaragnirna nāgniranyatra cendhanāt|

nāgnirindhanavān nāgnāvindhanāni na teṣu saḥ|| 14||

agnīndhanābhyāṁ vyākhyāta ātmopādānayoḥ kramaḥ|

sarvo niravaśeṣeṇa sārdhaṁ ghaṭapaṭādibhiḥ||15||

ātmanaśca satattvaṁ ye bhāvānāṁ ca pṛthak pṛthak|

nirdiśanti na tān manye śāsanasyārthakovidān||16||

11 saṁsāraparīkṣā

pūrvā prajñāyate koṭirnetyuvāca mahāmuniḥ|

saṁsāro'navarāgro hi nāsyādirnāpi paścimam||1||

naivāgraṁ nāvaraṁ yasya tasya madhyaṁ kuto bhavet|

tasmānnātropapadyante pūrvāparasahakramāḥ||2||

pūrvaṁ jātiryadi bhavejjarāmaraṇamuttaram|

nirjarāmaraṇā jātirbhavejjāyeta cāmṛtaḥ||3||

paścājjātiryadi bhavejjarāmaraṇamāditaḥ|

ahetukamajātasya syājjarāmaraṇaṁ katham||4||

na jarāmaraṇaṁ caiva jātiśca saha yujyate|

mriyeta jāyamānaśca syāccāhetukatobhayoḥ||5||

yatra na prabhavantyete pūrvāparasahakramāḥ|

prapañcayanti tāṁ jātiṁ tajjarāmaraṇaṁ ca kim||6||

kāryaṁ ca kāraṇaṁ caiva lakṣyaṁ lakṣaṇameva ca|

vedanā vedakaścaiva santyarthā ye ca kecana||7||

(16)

pūrvā na vidyate koṭiḥ saṁsārasya na kevalam|

sarveṣāmapi bhāvanāṁ pūrvā koṭī na vidyate|| 8||

12 duḥkhaparīkṣā

svayaṁkṛtaṁ parakṛtaṁ dvābhyāṁ kṛtamahetukam|

duḥkhamityeka icchanti tacca kāryaṁ na yujyate||1||

svayaṁkṛtaṁ yadi bhavet pratītya na tato bhavet|

skandhānimānamī skandhāḥ saṁbhavanti pratītya hi|| 2||

yadyamībhya ime'nye syurebhyo vāmī pare yadi|

bhavet parakṛtaṁ duḥkhaṁ parairebhiramī kṛtāḥ|| 3||

svapudgalakṛtaṁ duḥkhaṁ yadi duḥkhaṁ punarvinā|

svapudgalaḥ sa katamo yena duḥkhaṁ svayaṁkṛtam||4||

parapudgalajaṁ duḥkhaṁ yadi yasmai pradīyate|

pareṇa kṛtvā tadduḥkhaṁ sa duḥkhena vinā kutaḥ||5||

[ parapudgalajaṁ duḥkhaṁ yadi kaḥ parapudgalaḥ|

vinā duḥkhena yaḥ kṛtvā parasmai prahiṇoti tat|| 6||]

svayaṁ kṛtasyāprasiddherduḥkhaṁ parakṛtaṁ kutaḥ|

paro hi duḥkhaṁ yad kuryāt tat tasya syāt svayaṁkṛtam||7||

na tāvat svakṛtaṁ duḥkhaṁ na hi tenaiva tat kṛtam|

paro nātmakṛtaścet syād duḥkhaṁ parakṛtaṁ katham|| 8||

syādubhābhyāṁ kṛtaṁ duḥkhaṁ syādekaikakṛtaṁ yadi|

parākārāsvayaṁkāraṁ duḥkhamahetukaṁ kutaḥ||9||

(17)

na kevalaṁ hi duḥkhasya cāturvidhyaṁ na vidyate|

bāhyānāmapi bhāvānāṁ cāturvidhyaṁ na vidyate|| 10||

13 tattvaparīkṣā

tanmṛṣā moṣadharma yad bhagavānityabhāṣata|

sarve ca moṣadharmāṇaḥ saṁskārāstena te mṛṣā||1||

tanmṛṣā moṣadharma yad yadi kiṁ tatra muṣyate|

etat tūktaṁ bhagavatā śūnyatāparidīpakam||2||

bhāvānāṁ niḥsvabhāvatvamanyathābhāvadarśanāt|

nāsvabhāvaśca bhāvo'sti bhāvānāṁ śūnyatā yataḥ||3||

kasya syādanyathābhāvaḥ svabhāvaścenna vidyate|

kasya syādanyathābhāvaḥ svabhāvo yadi vidyate|| 4||

tasyaiva nānyathābhāvo nāpyanyasyaiva yujyate|

yuvā na jīryate yasmād yasmājjīrṇo na jīryate||5||

tasya cedanyathābhāvaḥ kṣīrameva bhaved dadhi|

kṣīrādanyasya kasyātha dadhibhāvo bhaviṣyati||6||

yadyaśūnyaṁ bhavet kiṁcit syācchūnyamapi kiṁcana|

na kiṁcidastyaśūnyaṁ ca kutaḥ śūnyaṁ bhaviṣyati|| 7||

śūnyatā sarvadṛṣṭīnāṁ proktā niḥsaraṇaṁ jinaiḥ|

yeṣāṁ tu śūnyatādṛṣṭistānasādhyān babhāṣire|| 8||

(18)

14 saṁsargaparīkṣā

draṣṭavyaṁ darśanaṁ draṣṭā trīṇyetāni dviśo dviśaḥ|

sarvaśaśca na saṁsargamanyonyena vrajantyuta||1||

evaṁ rāgaśca raktaśca rañjanīyaṁ ca dṛśyatām|

traidhena śeṣāḥ kleśāśca śeṣāṇyāyatanāni ca|| 2||

anyenānyasya saṁsargastaccānyatvaṁ na vidhate|

draṣṭavyaprabhṛtīnāṁ yanna saṁsargaṁ vrajantyataḥ|| 3||

na ca kevalamanyatvaṁ draṣṭavyāderna vidyate|

kasyacit kenacit sārdhaṁ nānyatvamupapadyate||4||

anyadanyat pratītyānyān nānyadanyadṛte'nyataḥ|

yat pratītya ca yat tasmāt tadanyannopapadyate|||5||

yadyanyadanyadanyasmādanyasmādapyṛte bhavet|

tadanyadanyadanyasmādṛte nāsti ca nāstyataḥ||6||

nānyasmin vidyate'nyatvamananyasminna vidyate|

avidyamāne cānyatve nāstyanyad vā tadeva vā||7||

na tena tasya saṁsargo nānyenānyasya yujyate|

saṁsṛjyamānaṁ saṁsṛṣṭaṁ saṁsraṣṭā ca na vidyate|| 8||

(19)

15 bhāvābhāvaparīkṣā

na saṁbhavaḥ svabhāvasya yuktaḥ pratyayahetubhiḥ|

hetupratyayasaṁbhūtaḥ svabhāvaḥ kṛtako bhavet||1||

svabhāvaḥ kṛtako nāma bhaviṣyati punaḥ katham|

akṛtrimaḥ svabhāvo hi nirapekṣaḥ paratra ca|| 2||

kutaḥ svabhāvasyābhāve parabhāvo bhaviṣyati|

svabhāvaḥ parabhāvasya parabhāvo hi kathyate||3||

svabhāvaparabhāvābhyāmṛte bhāvaḥ kutaḥ punaḥ|

svabhāve parabhāve ca sati bhāvo hi sidhyati|| 4||

bhāvasya cedaprasiddhirabhāvo naiva sidhyati|

bhāvasya hyanyathābhāvamabhāvaṁ bruvate janāḥ||5||

svabhāvaṁ parabhāvaṁ ca bhāvaṁ cābhāvameva ca|

ye paśyanti na paśyanti te tattvaṁ buddhaśāsane||6||

kātyāyanāvavāde cāstīti nāstīti cobhayam|

pratiṣiddhaṁ bhagavatā bhāvābhāvavibhāvinā||7||

yadyastitvaṁ prakṛtyā syānna bhavedasya nāstitā|

prakṛteranyathābhāvo na hi jātūpapadyate||8||

prakṛtau kasya vāsatyāmanyathātvaṁ bhaviṣyati|

prakṛtau kasya vā satyāmanyathātvaṁ bhaviṣyati||9||

(20)

astīti śāśvatagrāho nāstītyucchedadarśanam|

tasmādastitvanāstitve nāśrīyet vicakṣaṇaḥ||10||

asti yaddhi svabhāvena na tannāstīti śāśvatam|

nāstīdānīmabhūt pūrvamityucchedaḥ prasajyate||11||

16 bandhanamokṣaparīkṣā

saṁskārāḥ saṁsaranti cenna nityāḥ saṁsaranti te|

saṁsaranti ca nānityāḥ sattve'pyeṣa samaḥ kramaḥ||1||

pudgalaḥ saṁsarati cet skandhāyatanadhātuṣu|

pañcadhā mṛgyamāṇo'sau nāsti kaḥ saṁsariṣyati||2||

upādānādupādānaṁ saṁsaran vibhavo bhavet|

vibhavaścānupādānaḥ kaḥ  sa kiṁ saṁsarriṣyati||3||

saṁskārāṇāṁ na nirvāṇaṁ kathaṁcidupapadyate|

sattvasyāpi na nirvāṇaṁ kathaṁcidupapadyate||4||

na badhyante na mucyanta udayavyayadharmiṇaḥ|

saṁskārāḥ pūrvavat sattvo badhyate na na mucyate||5||

bandhanaṁ cedupādānaṁ sopādāno na badhyate|

badhyate nānupādānaḥ kimavastho'tha badhyate||6||

badhnīyād bandhanaṁ kāmaṁ bandhyāt pūrvaṁ bhavet yadi|

na cāsti taccheṣamuktaṁ gamyamānagatāgataiḥ||7||

baddho na mucyate tāvadabaddho naiva mucyate|

syātāṁ baddhe mucyamāne yugapad bandhamokṣaṇe||8||

(21)

nirvāsyāmyanupādāno nirvāṇaṁ me bhaviṣyati|

iti yeṣāṁ grahasteṣāmupādānamahāgrahaḥ||9||

na nirvāṇasamāropo na saṁsārāpakarṣaṇam|

yatra kastatra saṁsāro nirvāṇaṁ kiṁ vikalpyate|| 10||

17 karmaphalaparīkṣā

ātmasaṁyamakaṁ cetaḥ parānugrāhakaṁ ca yat|

maitraṁ sa dharmastad bījaṁ phalasya pretya ceha ca||1||

cetanā cetayitvā ca karmoktaṁ paramarṣiṇā|

tasyānekavidho bhedaḥ karmaṇaḥ parikīrtitaḥ||2||

tatra yaccetanetyuktaṁ karma tanmānasaṁ smṛtam|

cetayitvā ca yat tūktaṁ tat tu kāyikavācikam||3||

vāgviṣpando'viratayo yāścāvijñaptisaṁjñitāḥ|

avijñaptaya evānyāḥ smṛtā viratayastathā||4||

paribhogānvayaṁ puṇyamapuṇyaṁ ca tathāvidham|

cetanā ceti saptaite dharmāḥ karmāñjanāḥ smṛtāḥ||5||

tiṣṭhatyā pākakālāccet karma tannityatāmiyāt|

niruddhaṁ cenniruddhaṁ sat kiṁ phalaṁ janayiṣyati||6||

yo'ṅkuraprabhṛtirbījāt saṁtāno'bhipravartate|

tataḥ phalamṛte bījāt sa ca nābhipravartate||7||

bījācca yasmāt saṁtānaḥ saṁtānācca phalodbhavaḥ|

bījapūrvaṁ phalaṁ tasmānnocchinnaṁ nāpi śāśvatam||8||

(22)

yastasmāccittasaṁtānaścetaso'bhipravartate|

tataḥ phalamṛte cittāt sa ca nābhipravartate||9||

cittācca yasmāt saṁtānaḥ saṁtānācca phalodbhavaḥ|

karmapūrvaṁ phalaṁ tasmānnocchinnaṁ nāpi śāśvatam||10||

dharmasya sādhanopāyāḥ śuklāḥ karmapathā daśa|

phalaṁ kāmaguṇāḥ pañca dharmasya pretya ceha ca||11||

bahavaśca mahāntaśca doṣāḥ syuryadi kalpanā|

syādeṣā tena naivaiṣā kalpanātropapadyate|| 12||

imāṁ punaḥ pravakṣyāmi kalpanāṁ yātra yojyate|

buddhaiḥ pratyekabuddhaiśca śrāvakaiścānuvarṇitām||13||

pattraṁ yathāvipraṇāśastatharṇamiva karma ca|

caturvidho dhātutaḥ sa prakṛtyāvyākṛtaśca saḥ|| 14||

prahāṇato na praheyo bhāvanāheya eva vā|

tasmādavipraṇāśena jāyate karmaṇāṁ phalam||15||

prahāṇataḥ praheyaḥ syāt karmaṇaḥ saṁkrameṇa vā|

yadi doṣāḥ prasajyeraṁstatra karmavadhādayaḥ||16||

sarveṣāṁ visabhāgānāṁ sabhāgānāṁ ca karmaṇām|

pratisaṁghau sadhātūnāmeka utpadyate tu saḥ|| 17||

karmaṇaḥ karmaṇo dṛṣṭe dharma utpadyate tu saḥ|

dviprakārasya sarvasya vipakve'pi ca tiṣṭhati|| 18||

phalavyatikramād vā sa maraṇād vā nirudhyate|

anāsravaṁ sāsravaṁ ca vibhāgaṁ tatra lakṣayet||19||

(23)

śūnyatā ca na cocchedaḥ saṁsāraśca na śāśvatam|

karmaṇo'vipraṇāśaśca dharmo buddhena deśitaḥ|| 20||

karma notpadyate kasmān niḥsvabhāvaṁ yatastataḥ|

yasmācca tadanutpannaṁ na tasmād vipraṇaśyati||21||

karma svabhāvataścet syācchāśvataṁ syādasaṁśayam|

akṛtaṁ ca bhavet karma kriyate na hi śāśvatam||22||

akṛtābhyāgamabhayaṁ syāt karmākṛtakaṁ yadi|

abrahmacaryavāsaśca doṣastatra prasajyate|| 23||

vyavahārā virudhyante sarva eva na saṁśayaḥ|

puṇyapāpakṛtornaiva pravibhāgaśca yujyate|| 24||

tad vipakvavipākaṁ ca punareva vipakṣyati|

karma vyavasthitaṁ yasmāt tasmāt svābhāvikaṁ yadi||25||

karma kleśātmakaṁ cedaṁ te ca kleśā na tattvataḥ|

na cet te tattvataḥ kleśāḥ karma syāt tattvataḥ katham||26||

karma kleśāśca dehānāṁ pratyayāḥ samudāhṛtāḥ|

karma kleśāśca te śūnyā yadi deheṣu kā kathā||27||

avidyānivṛto jantustṛṣṇāsaṁyojanaśca saḥ|

sa bhoktā sa ca na karturanyo na ca sa eva saḥ||28||

na pratyayasamutpannaṁ nāpratyayasamutthitam|

asti yasmādidaṁ karma tasmāt kartāpi nāstyuta||29||

karma cennāsti kartā ca kutaḥ syāt karmajaṁ phalam|

asatyatha phale bhoktā kuta eva bhaviṣyati||30||

(24)

yathā nirmitakaṁ śāstā nirmimītarddhisaṁpadā|

nirmito nirmimītānyaṁ sa ca nirmitakaḥ punaḥ||31||

tathā nirmitakākāraḥ kartā yat karma tat kṛtam|

tadyathā nirmitenānyo nirmito nirmitastathā||32||

kleśāḥ karmāṇi dehāśca kartāraśca phalāni ca|

gandharvanagarākārā marīcisvapnasaṁnibhāḥ||33||

18 ātmadharmaparīkṣā

ātmā skandhā yadi bhavedudayavyayabhāg bhavet|

skandhebhyo'nyo yadi bhaved bhavedaskandhalakṣaṇaḥ||1||

ātmanyasati cātmīyaṁ kuta eva bhaviṣyati|

nirmamo nirahaṁkāraḥ śamādātmātmanīnayoḥ||2||

nirmamo nirahaṁkāro yaśca so'pi na vidyate|

nirmamaṁ nirahaṁkāraṁ yaḥ paśyati na paśyati||3||

mametyahamiti kṣīṇe bahirdhādhyātmameva ca|

nirudhyata upādānaṁ tatkṣayājjanmanaḥ kṣayaḥ||4||

karmakleśakṣayānmokṣaḥ karmakleśā vikalpataḥ|

te prapañcāt prapañcastu śūnyatāyāṁ nirudhyate||5||

ātmetyapi prajñapitamanātmetyapi deśitam|

buddhairnātmā na cānātmā kaścidityapi deśitam||6||

nirvṛttamabhidhātavyaṁ nivṛttaścittagocaraḥ|

anutpannāniruddhā hi nirvāṇamiva dharmatā||7||

(25)

sarvaṁ tathyaṁ na vā tathyaṁ tathyaṁ cātathyameva ca|

naivātathyaṁ naiva tathyametad buddhānuśāsanam||8||

aparapratyayaṁ śāntaṁ prapañcairaprapañcitam|

nirvikalpamanānārthametat tattvasya lakṣaṇam||9||

pratītya yad yad bhavati na hi tāvat tadeva tat|

na cānyadapi tat tasmānnocchinnaṁ nāpi śāśvatam||10||

anekārthamanānārthamanucchedamaśāśvatam|

etat tallokanāthānāṁ buddhānāṁ śāsanāmṛtam||11||

saṁbuddhānāmanutpāde śrāvakāṇāṁ punaḥ kṣaye|

jñānaṁ pratyekabuddhānāmasaṁsargāt pravartate||12||

19 kālaparīkṣā

pratyutpanno'nāgataśca yadyatītamapekṣya hi|

pratyutpanno'nāgataśca kāle'tīte bhaviṣyataḥ||1||

pratyutpanno'nāgataśca na stastatra punaryadi|

pratyutpanno'nāgataśca syātāṁ kathamapekṣya tam||2||

anapekṣya punaḥ siddhirnātītaṁ vidyate tayoḥ|

pratyutpanna'nāgataśca tasmāt kālo na vidyate||3||

etenaivāvaśiṣṭau dvau krameṇa parivartakau|

uttamādhamamadhyādīnekatvādīṁśca lakṣayet||4||

nāsthito gṛhyate kālaḥ sthitaḥ kālo na vidyate|

yo gṛhyetāgṛhītaśca kālaḥ prajñapyate katham||5||

(26)

bhāvaṁ pratītya kālaścet kālo bhāvādṛte kutaḥ|

na ca kaścana bhāvo'sti kutaḥ kālo bhaviṣyati||6||

20 hetuparīkṣā

hetośca pratyayānāṁ ca sāmagryā jāyate yadi|

phalamasti ca sāmagryāṁ sāmagryā jāyate katham||1||

hetośca pratyayānāṁ ca sāmagryā jāyate yadi|

phalaṁ nāsti ca sāmagryāṁ sāmagryā jāyate katham||2||

hetośca pratyayānāṁ ca sāmagryāmasti cet phalam|

gṛhyeta nanu sāmagryāṁ sāmagryāṁ ca na gṛhyate||3||

hetośca pratyayānāṁ ca sāmagryāṁ nāsti cet phalam|

hetavaḥ pratyayāśca syurahetupratyayaiḥ samāḥ||4||

hetuṁ phalasya datvā ca yadi heturnirudhyate|

yad dattaṁ yanniruddhaṁ ca hetorātmadvayaṁ bhavet||5||

hetuṁ phalasyādattvā ca yadi heturnirudhyate|

hetau niruddhe jātaṁ tat phalamāhetukaṁ bhavet||6||

phalaṁ sahaiva sāmagryā yadi prādurbhavet punaḥ|

ekakālau prasajyete janako yacca janyate||7||

pūrvameva ca sāmagryāḥ phalaṁ prādurbhaved yadi|

hetupratyayanirmuktaṁ phalamāhetukaṁ bhavet||8||

niruddhe cet phalaṁ hetau hetoḥ saṁkramaṇaṁ bhavet|

pūrvajātasya hetośca punarjanma prasajyate||9||

(27)

janayet phalamutpannaṁ niruddho'staṁgataḥ katham|

hetustiṣṭhannapi kathaṁ phalena janayed vṛtaḥ||10||

athāvṛtaḥ phalenāsau katamajjanayet phalam|

na hyadṛṣṭvā na dṛṣṭvāpi heturjanayate phalam||11||

nātītasya hyatītena phalasya saha hetunā|

nājātena na jātena saṁgatirjātu vidyate||12||

na jātasya hyajātena phalasya saha hetunā|

nātītena na jātena saṁgatirjātu vidyate||13||

nājātasya hi jātena phalasya saha hetunā|

nājātena na naṣṭena saṁgatirjātu vidyate||14||

asatyāṁ saṁgatau hetuḥ kathaṁ janayate phalam|

satyāṁ vā saṁgatau hetuḥ kathaṁ janayate phalam||15||

hetuḥ phalena śūnyaścet kathaṁ janayate phalam|

hetuḥ phalenāśūnyaścet kathaṁ janayate phalam||16||

phalaṁ notpatsyate'śūnyamaśūnyaṁ na nirotsyate|

aniruddhamanutpannamaśūnyaṁ tad bhaviṣyati||17||

kathamutpatsyate śūnyaṁ kathaṁ śūnyaṁ nirotsyate|

śūnyamapyaniruddhaṁ tadanutpannaṁ prasajyate||18||

hetoḥ phalasya caikatvaṁ na hi jātūpapadyate||

hetoḥ phalasya cānyatvaṁ na hi jātūpapadyate||19||

ekatve phalahetvoḥ syādaikyaṁ janakajanyayoḥ|

pṛthaktve phalahetvoḥ syāt tulyo heturahetunāḥ||20||

(28)

phalaṁ svabhāvasadbhūtaṁ kiṁ heturjanayiṣyati|

phalaṁ svabhāvāsadbhūtaṁ kiṁ heturjanayiṣyati||21||

na cājanayamānasya hetutvamupapadyate|

hetutvānupapattau ca phalaṁ kasya bhaviṣyati||22||

na ca pratyayahetūnāmiyamātmānamātmanā|

yā sāmagrī janayate sā kathaṁ janayet phalam||23||

tasmānna sāmagrīkṛtaṁ nāsāmagrīkṛtaṁ phalam|

asti pratyayasāmagrī kuta eva phalaṁ vinā|| 24||

21 saṁbhavavibhavaparīkṣā

vinā vā saha vā nāsti vibhavaḥ sambhavena vai|

vinā vā saha vā nāsti saṁbhavo vibhavena vai||1||

bhaviṣyati kathaṁ nāma vibhavaḥ saṁbhavaṁ vinā|

vinaiva janma maraṇaṁ vibhavo nodbhavaṁ vinā||2||

saṁbhavenaiva vibhavaḥ kathaṁ saha bhaviṣyati|

na janma maraṇaṁ caiva tulyakālaṁ hi vidyate||3||

bhaviṣyati kathaṁ nāma saṁbhavo vibhavaṁ vinā|

anityatā hi bhāveṣu na kadācinna vidyate||4||

saṁbhavo vibhavenaiva kathaṁ saha bhaviṣyati|

na janma maraṇaṁ caiva tulyakālaṁ hi vidyate||5||

sahānyonyena vā siddhirvinānyonyena vā yayoḥ|

na vidyate tayoḥ siddhiḥ kathaṁ nu khalu vidyate||6||

(29)

kṣayasya saṁbhavo nāsti nākṣayasyāsti saṁbhavaḥ|

kṣayasya vibhavo nāsti vibhavo nākṣayasya ca||7||

saṁbhavo vibhavaścaiva vinā bhāvaṁ na vidyate|

saṁbhavaṁ vibhavaṁ caiva vinā bhāvo na vidyate||8||

saṁbhavo vibhavaścaiva na śūnyasyopapadyate|

saṁbhavo vibhavaścaiva nāśūnyasyopapadyate||9||

saṁbhavo vibhavaścaiva naika ityupapadyate|

saṁbhavo vibhavaścaiva na nānetyupapadyate||10||

dṛśyate saṁbhavaścaiva vibhavaścaiva te bhavet|

dṛśyate saṁbhavaścaiva mohād vibhava eva ca||11||

na bhāvājjāyate bhāvo bhāvo'bhāvānna jāyate|

nābhāvājjāyate'bhāvo'bhāvo bhāvānna jāyate||12||

na svato jāyate bhāvaḥ parato naiva jāyate|

na svataḥ parataścaiva jāyate jāyate kutaḥ||13||

bhāvamabhyupapannasya śāśvatocchedadarśanam|

prasajyate sa bhāvo hi nityo'nityo'tha vā bhavet||14||

bhāvabhyupapannasya naivocchedo na śāśvatam|

udayavyayasaṁtānaḥ phalahetvorbhavaḥ sa hi||15||

udayavyayasaṁtānaḥ phalahetvorbhavaḥ sa cet|

vyayasyāpunarutpatterhetūcchedaḥ prasajyate||16||

sadbhāvasya svabhāvena nāsadbhāvaśca yujyate|

nirvāṇakāle cocchedaḥ praśamād bhavasaṁtateḥ||17||

(30)

carame na niruddhe ca prathamo yujyate bhavaḥ|

carame nāniruddhe ca prathamo yujyate bhavaḥ||18||

nirudhyamāne carame prathamo yadi jāyate|

nirudhyamāna eka syājjāyamāno'paro bhavet||19||

na cennirudhyamānaśca jāyamānaśca yujyate|

sārdhaṁ ca mriyate yeṣu teṣu skandheṣu jāyate||20||

evaṁ triṣvapi kāleṣu na yuktā bhavasaṁtatiḥ|

triṣu kāleṣu yā nāsti sā kathaṁ bhavasaṁtatiḥ||21||

22 tathāgataparīkṣā

skandhā na nānyaḥ skandhebhyo nāsmin skandhā na teṣu saḥ|

tathāgataḥ skandhavān na katamo'tra tathāgataḥ||1||

buddhaḥ skandhanupādāya yadi nāsti svabhāvataḥ|

svabhāvataśca yo nāsti kutaḥ sa parabhāvataḥ||2||

pratītya parabhāvaṁ yaḥ sa nātmetyupapadyate|

yaścānātmā sa ca kathaṁ bhaviṣyati tathāgataḥ||3||

yadi nāsti svabhāvaśca parabhāvaḥ kathaṁ bhavet|

svabhāvaparabhāvābhyāmṛte kaḥ sa tathāgataḥ||4||

skandhān yadyanupādāya bhavet kaścit tathāgataḥ|

sa idānīmupādadyādupādāya tato bhavet||5||

skandhāṁścāpyanupādāya nāsti kaścit tathāgataḥ|

yaśca nāstyanupādāya sa upādāsyate katham||6||

(31)

na bhavatyanupādattamupādānaṁ ca kiṁcana|

na cāsti nirupādānaḥ kathaṁcana tathāgataḥ||7||

tattvānyatvena yo nāsti mṛgyamāṇaśca pañcadhā|

upādānena sa kathaṁ prajñapyate tathāgataḥ||8||

yadapīdamupādānaṁ tat svabhāvānna vidyate|

svabhāvataśca yannāsti kutastat parabhāvataḥ||9||

evaṁ śūnyamupādānamupādātā ca sarvaśaḥ|

prajñapyate ca śūnyena kathaṁ śūnyastathāgataḥ||10||

śūnyamiti na vaktavyamaśūnyamiti vā bhavet|

ubhayaṁ nobhayaṁ ceti prajñaptyarthaṁ tu kathyate||11||

śāśvatāśāśvatādyatra kutaḥ śānte catuṣṭayam|

antānantādi cāpyatra kutaḥ śānte catuṣṭayam||12||

ghanagrāho gṛhītastu yenāstīti tathāgataḥ|

nāstīti sa vikalpayan nirvṛtasyāpi kalpayet||13||

svabhāvataśca śūnye'smiṁścintā naivopapadyate|

paraṁ nirodhād bhavati buddho na bhavatīti vā||14||

prapañcayanti ye buddhaṁ prapañcātītamavyayam|

te prapañcahatāḥ sarve na paśyanti tathāgatam||15||

tathāgato yatsvabhāvastatsvabhāvamidaṁ jagat|

tathāgato niḥsvabhāvo niḥsvabhāvamidaṁ jagat||16||

(32)

23 viparyāsaparīkṣā

saṁkalpaprabhavo rāgo dveṣo mohaśca kathyate|

śubhāśubhaviparyāsān saṁbhavanti pratītya hi||1||

śubhāśubhaviparyāsān saṁbhavanti pratītya ye|

te svabhāvāanna vidyante tasmāt kleśā na tattvataḥ||2||

ātmano'stitvanāstitve na kathaṁcicca sidhyataḥ|

taṁ vināstitvanāstitve kleśānāṁ sidhyataḥ katham||3||

kasyaciddhi bhavantīme kleśāḥ sa ca na sidhyati|

kaścidāho vinā kaṁcit santi kleśā na kasyacit||4||

svakāyadṛṣṭivat kleśāḥ kliṣṭe santi na pañcadhā|

svakāyadṛṣṭivat kliṣṭaṁ kleśeṣvapi na pañcadhā||5||

svabhāvato na vidyante śubhāśubhaviparyayāḥ|

pratītya katamān kleśāḥ śubhāśubhaviparyayān||6||

rūpaśabdarasasparśā gandhā dharmāśca ṣaḍvidham|

vastu rāgasya doṣasya mohasya ca vikalpyate||7||

rūpaśabdarasasparśā gandhā dharmāśca kevalāḥ|

gandharvanagarākārā marīcisvapnasaṁnibhāḥ||8||

aśubhaṁ vā śubhaṁ vāpi kutasteṣu bhaviṣyati|

māyāpuruṣakalpeṣu pratibimbasameṣu ca||9||

(33)

anapekṣya śubha nāstyaśubhaṁ prajñapayemahi|

yat pratītya śubhaṁ tasmācchubhaṁ naivopapadyate||10||

anapekṣyāśubhaṁ nāsti śubhaṁ prajñapayemahi|

yat pratītyāśubhaṁ tasmādaśubhaṁ naiva vidyate||11||

avidyamāne ca śubhe kuto rāgo bhaviṣyati|

aśubhe'vidyamāne ca kuto dveṣo bhaviṣyati||12||

anitye nityamityevaṁ yadi grāho viparyayaḥ|

nānityaṁ vidyate śūnye kuto grāho viparyayaḥ||13||

anitye nityamityevaṁ yadi grāho viparyayaḥ|

anityamityapi grāhaḥ śūnye kiṁ na viparyayaḥ||14||

yena gṛhṇāti yo grāho grahītā yacca gṛhyate|

upaśāntāni sarvāṇi tasmād grāho na vidyate||15||

avidyamāne grāhe ca mithyā vā samyageva vā|

bhaved viparyayaḥ kasya bhavet kasyāviparyayaḥ||16||

na cāpi viparītasya saṁbhavanti viparyayāḥ|

na cāpyaviparītasya saṁbhavanti viparyayāḥ||17||

na viparyasyamānasya saṁbhavanti viparyayāḥ|

vimṛśasva svayaṁ kasya saṁbhavanti viparyayāḥ||18||

anutpannāḥ kathaṁ nāma bhaviṣyanti viparyayāḥ|

viparyayeṣvajāteṣu viparyayagataḥ kutaḥ||19||

[ na svato jāyate bhāvaḥ parato naiva jāyate|

na svataḥ parataśceti viparyayagataḥ kutaḥ||20||]

(34)

ātmā ca śuci nityaṁ ca sukhaṁ ca yadi vidyate|

ātmā ca śuci nityaṁ ca sukhaṁ ca na viparyayāḥ||21||

nātmā ca śuci nityaṁ ca sukhaṁ ca yadi vidyate|

anātmāśucyanityaṁ ca naiva duḥkhaṁ ca vidyate||22||

evaṁ nirudhyate'vidyā viparyayanirodhanāt|

avidyāyāṁ niruddhāyāṁ saṁskārādyaṁ nirudhyate||23||

yadi bhūtāḥ svabhāvena kleśāḥ keciddhi kasyacit|

kathaṁ nāma prahīyeran kaḥ svabhāvaṁ prahāsyati||24||

yadyabhūtāḥ svabhāvena kleśāḥ keciddhi kasyacit|

kathaṁ nāma prahīyeran ko'sadbhāvaṁ prahāsyati||25||

24 āryasatyaparīkṣā

yadi śūnyamidaṁ sarvamudayo nāsti na vyayaḥ|

caturṇāmāryasatyānāmabhāvaste prasajyate||1||

parijñā ca prahāṇaṁ ca bhāvanā sākṣikarma ca|

caturṇāmāryasatyānāmabhāvānnopapadyate||2||

tadabhāvānna vidyante catvāryapi phalāni ca|

phalābhāve phalasthā no na santi pratipannakāḥ||3||

saṁgho nāsti na cet santi te'ṣṭau puruṣapudgalāḥ|

abhāvāccāryasatyānāṁ saddharmo'pi na vidyate||4||

dharme cāsati saṁghe ca kathaṁ buddho bhaviṣyati|

evaṁ trīṇyapi ratnāni bruvāṇaḥ pratibāghase||5||

(35)

śūnyatāṁ phalasadbhāvamadharmaṁ dharmameva ca|

sarvasaṁvyavahārāṁśca laukikān pratibādhase||6||

atra brūmaḥ śūnyatāyāṁ na tvaṁ vetsi prayojanam|

śūnyatāṁ śūnyatārthaṁ ca tata evaṁ vihanyase||7||

dve satye samupāśritya buddhānāṁ dharmadeśanā|

lokasaṁvṛtisatyaṁ ca satyaṁ ca paramārthataḥ||8||

ye'nayorna vijānanti vibhāgaṁ satyayordvayoḥ|

te tattvaṁ na vijānanti gambhīre buddhaśāsane||9||

vyavahāramanāśritya paramārtho na deśyate|

paramārthamanāgamya nirvāṇaṁ nādhigamyate||10||

vināśayati durdṛṣṭā śūnyatā mandameghasam|

sarpo yathā durgṛhīto vidyā vā duṣprasādhitā||11||

ataśca pratyudāvṛttaṁ cittaṁ deśayituṁ muneḥ|

dharmaṁ matvāsya dharmasya mandairduravagāhatām||12||

śūnyatāyāmadhilayaṁ yaṁ punaḥ kurute bhavān|

doṣaprasaṅgo nāsmākaṁ sa śūnye nopapadyate||13||

sarvaṁ ca yujyate tasya śūnyatā yasya yujyate|

sarvaṁ na yujyate tasya śūnyaṁ yasya na yujyate||14||

sa tvaṁ doṣānātmanīyānasmāsu paripātayan|

aśvamevābhirūḍhaḥ sannaśvamevāsi vismṛtaḥ||15||

svabhāvād yadi bhāvānāṁ sadbhāvamanupaśyasi|

ahetupratyayān bhāvāṁstvamevaṁ sati paśyasi||16||

(36)

kāryaṁ ca kāraṇaṁ caiva kartāraṁ karaṇaṁ kriyām|

utpādaṁ ca nirodhaṁ ca phalaṁ ca pratibādhase||17||

yaḥ pratītyasamutpādaḥ śūnyatāṁ tāṁ pracakṣmahe|

sā prajñaptirupādāya pratipat saiva madhyamā||18||

apratītyasamutpanno dharmaḥ kaścinna vidyate|

yasmāt tasmādaśūnyo hi dharmaḥ kaścinna vidyate||19||

yadyaśūnyamidaṁ sarvamudayo nāsti na vyayaḥ|

caturṇāmāryasatyānāmabhāvaste prasajyate||20||

apratītyasamutpannaṁ kato duḥkhaṁ bhaviṣyati|

anityamuktaṁ duḥkhaṁ hi tat svābhāvye na vidyate||21||

svabhāvato vidyamānaṁ kiṁ punaḥ samudeṣyate|

tasmāt samudayo nāsti śūnyatāṁ pratibādhataḥ||22||

na nirodhaḥ svabhāvena sato duḥkhasya vidyate|

svabhāvaparyavasthānānnirodhaṁ pratibādhase||23||

svābhāvye sati mārgasya bhāvanā nopapadyate|

athāsau bhāvyate mārgaḥ svābhāvyaṁ te na vidyate||24||

yadā duḥkhaṁ samudayo nirodhaśca na vidyate|

mārgo duḥkhanirodhatvāt katamaḥ prāpayiṣyati||25||

svabhāvenāparijñānaṁ yadi tasya punaḥ katham|

parijñānaṁ nanu kila svabhāvaḥ samavasthitaḥ||26||

prahāṇasākṣātkaraṇe bhāvanā caivameva te|

parijñāvanna yujyante catvāryapi phalāni ca|| 27||

(37)

svabhāvenānadhigataṁ yat phalaṁ tat punaḥ katham|

śakyaṁ samadhigantuṁ syāt svabhāvaṁ parigṛhṇataḥ||28||

phalābhāve phalasthā no na santi pratipannakāḥ|

saṁgho nāsti na cet santi te'ṣṭau puruṣapudgalāḥ||29||

abhāvāccāryasatyānāṁ saddharmo'pi na vidyate|

dharme cāsati saṁghe ca kathaṁ buddho bhaviṣyati||30||

apratītyāpi bodhiṁ ca tava buddhaḥ prasajyate|

apratītyāpi buddhaṁ ca tava bodhiḥ prasajyate||31||

yaścābuddhaḥ svabhāvena sa bodhāya ghaṭannapi|

na bodhisattvacaryāyāṁ bodhiṁ te'dhigamiṣyati||32||

na ca dharmamadharmaṁ vā kaścijjātu kariṣyati|

kimaśūnyasya kartavyaṁ svabhāvaḥ kriyate na hi||33||

vinā dharmamadharmaṁ ca phalaṁ hi tava vidyate|

dharmādharmanimittaṁ ca phalaṁ tava na vidyate|| 34||

dharmādharmanimittaṁ vā yadi te vidyate phalam|

dharmādharmasamutpannamaśūnyaṁ te kathaṁ phalam||35||

sarvasaṁvyavahārāṁśca lokikān pratibādhase|

yaḥ pratītyasamutpādaśūnyatāṁ pratibādhase||36||

na kartavyaṁ bhavet kiṁcidanārabdhā bhavet kriyā|

kārakaḥ syādakurvāṇaḥ śūnyatāṁ pratibādhataḥ||  37||

ajātamaniruddhaṁ ca kūṭasthaṁ ca bhaviṣyati|

vicitrābhiravasthābhiḥ svabhāve rahitaṁ jagat||38||

(38)

asaṁprāptasya ca prāptirduḥkhaparyantakarma ca|

sarvakleśaprahāṇaṁ ca yadyaśūnyaṁ na vidyate|| 39||

yaḥ pratītyasamutpādaṁ paśyatīdaṁ sa paśyati|

duḥkhaṁ samudayaṁ caiva nirodhaṁ mārgameva ca||40||

25 nirvāṇaparīkṣā

yadi śūnyamidaṁ sarvamudayo nāsti na vyayaḥ|

prahāṇād vā nirodhād vā kasya nirvāṇamiṣyate||1||

yadyaśūnyamidaṁ sarvamudayo nāsti na vyayaḥ|

prahāṇād vā nirodhād vā kasya nirvāṇamiṣyate||2||

aprahīṇamasaṁprāptamanucchinnamaśāśvatam|

aniruddhamanutpannametannirvāṇamucyate||3||

bhāvastāvanna nirvāṇaṁ jarāmaraṇalakṣaṇam|

prasajyetāsti bhāvo hi na jarāmaraṇaṁ vinā||4||

bhāvaśca yadi nirvāṇaṁ nirvāṇaṁ saṁskṛtaṁ bhavet|

nāsaṁskṛto hi vidyate bhāvaḥ kvacana kaścana||5||

bhāvaśca yadi nirvāṇamanupādāya tat katham|

nirvāṇaṁ nānupādāya kaścid bhāvo hi vidyate||6||

bhāvo yadi na nirvāṇamabhāvaḥ kiṁ bhaviṣyati|

nirvāṇaṁ yatra bhāvo na nābhāvastatra vidyate|| 7||

yadyabhāvaśca nirvāṇamanupādāya tat katham|

nirvāṇaṁ na hyabhāvo'sti yo'nupādāya vidyate||8||

(39)

ya ājavaṁjavībhāva upādāya pratītya vā|

so'pratītyānupādāya nirvāṇamupadiśyate||9||

prahāṇaṁ cābravīcchāstā bhavasya vibhavasya ca|

tasmānna bhāvo nābhāvo nirvāṇamiti yujyate||10||

bhavedabhāvo bhāvaśca nirvāṇamubhayaṁ yadi|

bhavedabhāvo bhāvaśca mokṣastacca na yujyate|| 11||

bhavedabhāvo bhāvaśca nirvāṇamubhayaṁ yadi|

nānupādāya nirvāṇamupādāyobhayaṁ hi tat||12||

bhavedabhāvo bhāvaśca nirvāṇamubhayaṁ katham|

asaṁskṛtaṁ hi nirvāṇaṁ bhāvābhāvau hi saṁskṛtau||13||

bhavedabhāvo bhāvaśca nirvāṇamubhayaṁ katham|

tayorabhāvo hyekatra prakāśatamasoriva||14||

naivābhāvo naiva bhāvo nirvāṇamiti yāñjanā|

abhāve caiva bhāve ca sā siddhe sati sidhyati||15||

naivābhāvo naiva bhāvo nirvāṇaṁ yadi vidyate|

naivabhāvo naiva bhāva iti kena tadajyate||16||

paraṁ nirodhād bhagavān bhavatītyeva nājyate|

na bhavatyubhayaṁ ceti nobhayaṁ ceti nājyate||17||

tiṣṭhamāno'pi bhagavān bhavatītyeva nājyate|

na bhavatyubhayaṁ ceti nobhayaṁ ceti nājyate|| 18||

na saṁsārasya nirvāṇāt kiṁcidasti viśeṣaṇam|

na nirvāṇasya saṁsārāt kiṁcidasti viśeṣaṇam||19||

(40)

nirvāṇasya ca yā koṭiḥ koṭiḥ saṁsaraṇasya ca|

na tayorantaraṁ kiṁcit susūkṣmamapi vidyate||20||

paraṁ nirodhādantādyāḥ śāśvatādyāśca dṛṣṭayaḥ|

nirvāṇamaparāntaṁ ca pūrvāntaṁ ca samāśritāḥ||21||

śūnyeṣu sarvadharmeṣu kimanantaṁ kimantavat|

kimanantamantavacca nānantaṁ nāntavacca kim||22||

kiṁ tadeva kimanyat kiṁ śāśvataṁ kimaśāśvatam|

aśāśvataṁ śāśvataṁ ca kiṁ vā nobhayamapyatha|| 23||

sarvopalambhopaśamaḥ prapañcopaśamaḥ śivaḥ|

na kvacit kasyacit kaścit dharmo buddhena deśitaḥ||24||

26 dvādaśāṅgaparīkṣā

punarbhavāya saṁskārānavidyānivṛtastridhā|

abhisaṁskurute yāṁstairgatiṁ gacchati karmabhiḥ||1||

vijñānaṁ saṁniviśate saṁskārapratyayaṁ gatau|

saṁniviṣṭe'tha vijñāne nāmarūpaṁ niṣicyate||2||

niṣikte nāmarūpe tu ṣaḍāyatanasaṁbhavaḥ|

ṣaḍāyatanamāgamya saṁsparśaḥ saṁpravartate||3||

cakṣuḥ pratītya rūpaṁ ca samanvāhārameva ca|

nāmarūpaṁ pratītyaivaṁ vijñānaṁ saṁpravartate||4||

saṁnipātastrayāṇāṁ yo rūpavijñānacakṣuṣām|

sparśaḥ sa tasmāt sparśācca vedanā saṁpravartate||5||

(41)

vedanāpratyayā tṛṣṇā vedanārthaṁ hi tṛṣyate|

tṛṣyamāṇa upādānamupādatte caturvidham||6||

upādāne sati bhava upādātuḥ pravartate|

syāddhi yadyanupādāno mucyeta na bhaved bhavaḥ||7||

pañca skandhāḥ sa ca bhavo bhavājjātiḥ pravartate|

jarāmaraṇaduḥkhādi śokāḥ saparidevanāḥ||8||

daurmanasyamupāyāsā jāteretat pravartate|

kevalasyaivametasya duḥkhaskandhasya saṁbhavaḥ||9||

saṁsāramūlaṁ saṁskārānavidvān saṁskarotyataḥ|

avidvān kārakastasmānna vidvāṁstattvadarśanāt||10||

avidyāyāṁ niruddhāyāṁ saṁskārāṇāmasaṁbhavaḥ|

avidyāyā nirodhastu jñānasyāsyaiva bhāvanāt||11||

tasya tasya nirodhena tat tannābhipravartate|

duḥkhaskandhaḥ kevalo'yamevaṁ samyag nirudhyate||12||

27 dṛṣṭiparīkṣā

abhūmatītamadhvānaṁ nābhūvamiti dṛṣṭayaḥ|

yāstāḥ śāśvatalokādyāḥ pūrvāntaṁ samupāśritāḥ||1||

dṛṣṭayo na bhaviṣyāmi kimanyo'nāgate'dhvani|

bhaviṣyāmīti cāntādyā aparāntaṁ samāśritāḥ||2||

abhūmatītamadhvānamityetannopapadyate|

yo hi janmasu pūrveṣu sa eva na bhavatyayam||3||

(42)

sa evātmeti tu bhavedupādānaṁ viśiṣyate|

upādānavinirmukta ātmā te katamaḥ punaḥ||4||

upādānavinirmukto nāstyātmeti kṛte sati|

syādupādānamevātmā nāsti cātmeti vaḥ punaḥ||5||

na copādānamevātmā vyeti tat samudeti ca|

kathaṁ hi nāmopādānamupādātā bhaviṣyati||6||

anyaḥ punarupādānādātmā naivopapadyate|

gṛhyeta hyanupādāno yadyanyo na ca gṛhyate||7||

evaṁ nānya upādānānna copādānameva saḥ|

ātmā nāstyanupādāno nāpi nāstyeṣa niścayaḥ||8||

nābhūmatītamadhvānamityetannopapadyate|

yo hi janmasu pūrveṣu tato'nyo na bhavatyayam||9||

yadi hyayaṁ bhavedanyaḥ pratyākhyāyāpi taṁ bhavet|

tathaiva ca sa saṁtiṣṭhet tatra jāyet cāmṛtaḥ|| 10||

ucchedaḥ karmaṇāṁ nāśaḥ kṛtamanyena karma ca|

pratisaṁvedayedanya evamādi prasajyate||11||

nāpyabhūtvā samudbhūto doṣo hyatra prasajyate|

kṛtako vā bhavedātmā saṁbhūto vāpyahetukaḥ||12||

evaṁ dṛṣṭiratīte yā nābhūmahamabhūmaham|

ubhayaṁ nobhayaṁ ceti naiṣā samupapadyate||13||

adhvanyanāgate kiṁ nu bhaviṣyāmīti darśanam|

na bhaviṣyāmi cetyetadatītenādhvanā samam|| 14||

(43)

sa devaṁ sa manuṣyaścedevaṁ bhavati śāsvatam|

anutpannaśca devaḥ syājjāyate na hi śāśvatam||15||

devādanyo manuṣyaścedaśāśvatamato bhavet|

devādanyo manuṣyaśced saṁtatirnopapadyate|| 16||

divyo yadyekadeśaḥ syādekadeśaśca mānuṣaḥ|

aśāsvataṁ śāśvataṁ ca bhavet tacca na yujyate||17||

aśāśvataṁ śāśvataṁ ca prasiddhamubhayaṁ yadi|

siddhe na śāśvataṁ kāmaṁ naivāśāśvatamityapi||18||

kutaścidāgataḥ kaścit kiṁcid gacchet punaḥ kvacit|

yadi tasmādanādistu śāśvataḥ syānna cāsti saḥ||19||

nāsti cecchāśvataḥ kaścit ko bhaviṣyatyaśāśvataḥ|

śāśvato'śāśvataścāpi dvābhyāmābhyāṁ tiraskṛtaḥ||20||

antavān yadi lokaḥ syāt paralokaḥ kathaṁ bhavet|

athāpyanantavāllokaḥ paralokaḥ kathaṁ bhavet||21||

skandhānāmeṣa saṁtāano yasmād dīpārciṣāmiva|

tasmānnānantavattvaṁ ca nāntavattvaṁ ca yujyate||22||

pūrve yadi ca bhajyerannutpadyeranna cāpyamī|

skandhāḥ skandhān pratītyemānatha loko'ntavān bhavet||23||

pūrve yadi na bhajyerannutpadyeran na cāpyamī|

skandhāḥ skandhān pratītyemālloko'nanto bhavedatha||24||

antavānekadeśaścedekadeśastvanantavān|

syādantavānanantaśca lokastacca na yujyate||25||

(44)

kathaṁ tāvadupādāturekadeśo vinaṅkṣyate|

na naṅkṣyate caikadeśa evaṁ caitanna yujyate||26||

upādānaikadeśaśca kathaṁ nāma vinaṅkṣyate|

na naṅkṣyate caikadeśo naitadapyupapadyate||27||

antavaccāpyanantaṁ ca prasiddhamubhayaṁ yadi|

siddhe naivāntavat kāmaṁ naivānantavadityapi||28||

atha vā sarvabhāvānāṁ śūnyatvācchāśvatādayaḥ|

kva kasya katamāḥ kasmāt saṁbhaviṣyanti dṛṣṭayaḥ||29||

sarvadṛṣṭiprahāṇāya yaḥ saddharmamadeśayet|

anukampāmupādāya taṁ namasyāmi gautamam||30||

(45)