• Home
• Canon Text
• देवनागरी
• शास्त्रपिटक
• अधुनातन
• बौद्धधर्मे तथा पुराणेषु करुणा

बौद्धधर्मे तथा पुराणेषु करुणा

Technical Details

बौद्धधर्मे तथा पुराणेषु करुणा

प्रथमोऽध्यायः

बौद्धधर्मस्य संक्षिप्ता रूपरेखा

अक्षरार्थतः, बुद्धदर्शनं नाम बुद्धोपदेशानां संकलनम्। बुद्धपदस्यार्थः सम्यक् ज्ञानी। पदमिदं तं जनं निर्दिशति येनाविष्कृतं धर्मवस्तु, येन प्रतिष्ठितं बुद्धदर्शनम्। अयं भावः- बुद्धस्य शिक्षणानि स्वभावसिद्धानि सत्यान्यन्तरेण न कानिचिद् वस्तूनि यानि बुद्धेन प्रकटीकृतानि च, न तु नवरूपतया सृष्टानि। तानि सत्यानि स्वत एव राजन्ते, बुद्धस्य जन्माभूत् न वेति। अथवा तेन सत्याना प्रकटनमभूत् न वेति विषये तेषां सत्यानामपेक्षा नास्ति।

तानि सत्यानि यथार्थत एव समभावापन्नानि तत्र न हितमस्ति, न वाहितम्, तानि उभयसामान्यानि। कस्याप्यधिकारे न तेषामवस्थानम्। तानि सर्वदा प्रकृत्यैव अवतिष्ठन्ते। न बुद्धस्य अथवा कस्यचिद्वा कल्पनया क्षमतया वा तानि जायन्ते। अस्याः शिक्षणपद्धतेरयमेव विशेषो यत् पद्धतिरियं नावेगमूला, अपि तु सर्व- मतीत्य वर्त्तते। परवर्त्तिनि समये बुद्धसंज्ञयाभिहितः अस्य धर्मस्य प्रवर्तक आत्यन्तिकतया ज्ञानसागरं ममन्थ, तथा च अन्तर्दृष्टिबलेन सम्यक् सम्पूर्णं ज्ञानरत्नं लेभे।

उपरिकथितं धर्मवस्तु तत्रभवता बुद्धेन महतायासेन प्रकटीकृतं तथा च चेतनवतां जीवानां कृते करुणया जगति प्रचारितम्; न तेनैतत् नवतया सृष्टम्। अपि तु नवतया समक्षं प्रकाशितमिति फलितार्थः। अत्र अस्यापि एकाधिकारो नास्ति। इदम् उदारं सर्वेषु जीवेषु सामान्यम् च।

अनुचिन्तनस्य च उपासनस्य च केन्द्रबिन्दुत्वेन अन्येषां धर्माणामिव बौद्धधर्मस्य आध्यात्मिकं शरणं विद्यते। परन्तु बौद्धानां पक्षे तच्छरणस्य कश्चित् विशेषो वर्तते योऽन्येषु धर्मेषु हि दुरापः। बौद्धधर्मे तच्छरणं रत्नत्रयमिति विदितं यत्र बुद्ध-धम्म-संघानां समावेशः परिलक्ष्यते। यतः बुद्धः कदापि ईश्वरप्रेषितो दूतो नासीत् अथवा नासीत् परब्रह्मरूपः, प्रत्युत स तदीयः शिष्यगणं इव सामान्यो जीव आसीत्। केवलं पृथक्तया निर्दिश्यन्ते तस्य चरित्रस्य मालिन्यमुक्तता, विशुद्धचित्तता, सम्यग् ज्ञानवत्ता, सर्वेषां कृते करुणा च। एभिर्गुणिः युक्ता तदीया स्वार्थशून्या मानवसेवा जगति दृढं प्रतिष्ठिता इदानीमपि राञ्जीवनरससमृद्धा संवृत्ता च।

वस्तुतः बुद्धेन प्रचारितो धर्मः तदीयप्रकाशकर्मविशेषः, न तु सृष्टिविशेषः। अत्र महत्तमस्य सत्यस्य प्रकाशो जातः अविद्यया यत् सत्यं मानवेषु अश्रूतपूर्वमासीत्। तस्य सत्यस्य आविष्करणादनन्तरं तद्बोधक्षमेषु जनेषु प्रचारमारेभे। अस्मिन्नर्थे वर्तमानो धर्मो हि बुद्धदेवस्य उपदेशः। स पालिधम्मविनये उल्लेखितः यस्याक्षरिकोऽर्थः आदर्शश्च आचारश्च। बुद्द्धदेवस्य तिरोभावात् परम् सम्यग् ज्ञानाय दम्मानुसारिभिर्बुद्धभक्तैः समये समये संगयानाभिधेया सभा आहूता। तथा च परवर्तिनि काले बुद्धस्योपदेशाः पिटकाख्यविभागत्रये विभक्ता अभवन् यथा विनयपिटकं सूत्तपिटकमभिधम्मपिटकं चेति यत्र, मनः समीक्षणमित्याख्या संगता जायते।

इदमुल्लेखनीय यत्, बुद्धस्य उपदेशानां धम्माभिधेयं संकलनं केवलं महत्त्वमस्य सत्यस्य उपलब्धये मूर्तिमत् प्रकाशनं नाम। इदं कस्यापि जनस्य संघं निर्मातुमर्हति, यत्र बुद्धधम्मयोः उपादानं युगपत् लक्ष्यते। अस्मादिदं तत्त्वं समायाति यत् रत्नत्रयमिति पदं कस्यापि विषयस्य प्रसंगेन द्विस्तरीयमर्थं सूचयति- एकत्र विग्रहपुस्तकवेषभूषाणां दर्शनीयं स्पर्शनीयं चोपस्थापनं प्रसज्यते। अन्यत्र च सूक्ष्मतराध्यात्मिकार्थवहं पदमिदं गुणं धर्मं सत्त्वं वा निर्दिशति यत्र तथाकथितानां त्रयाणां सम्मेलनं घटते। यद्यपि पूर्वतने व्याख्याने न्उनता आगता तथा स्थूलरूपता दृश्यते, तथापि व्याख्यानमिदं साधारणजनमानसेषु अपरिहार्यतां व्रजति यदेव अधिकतरमुत्कर्षमापन्नान् जनान् विशेषेण स्मारयति।

यदा वयं बुद्धविग्रहे श्रद्धां निवेदयामः तदा वयं परमं ज्ञानं, श्रुद्धतां करुणां च बुद्धगुणान् अनुस्मरामः। पुनश्च, संघादेशस्यास्तित्वं साधारणे शिष्यसमाजे बुद्धपदांकानुसारिणं साहसिकं व्यक्तिवृन्दं निर्दिशति यत्र च धर्मग्रन्थरूपी धम्मः साधारणानां जनानां सुखबोध्यतया धर्ममार्गे सोपानत्वेन तान् सर्वान् परिचालयति।

एवं बौद्धानां परमाश्रयभूतस्य रत्नत्रयस्य अयम् एव परमोत्कृष्टो गुणो यत् अयं परमार्थतः वेषव्रतनामानुमानरूपं वाह्यिकं कृच्छ्रतासाधनं भेदाभेदज्ञानं सीमावद्धत्वं च प्रथमत उपेक्षते, ततः परं च अतिक्रमते। यतः, यथार्थतः हि अनुबुद्धबोधकः बुद्धसदृश्श्च संघो नाम जीवत्काले सम्यग् ज्ञानलाभाय प्रयत्नवतां सर्वेषां कृते एव उन्मुक्तः यत्र न जनानां समाजस्वीकृता व्यवहारानुमोदिता च स्थितिः च गण्यते। एवं कश्चिद् बलकः बालिका वा कश्चित् साधारणो भक्तो वा भिक्षुर्वा एतदर्थकः संघो भवितुमर्हति तथा च स जनः विशुद्धिदेवरूपेण प्रत्यवेक्ष्यते।

बुद्धदेवस्य संक्षिप्ता जीवनकथा

सप्तनवत्यधिकपञ्चाशतयुक्तद्विसहस्रवर्षेभ्यः प्राक् भारतवर्षस्य उत्तरस्मिन् प्रदेशे सम्प्रति नेपालदेशस्य सीमान्तभागे शक्यनाभिधेया काचिज्जातिः कपिलवत्थुं राजधानीं विधाय इमं प्रदेशं शशास। शासनविधौ अभिजातानां प्रभावो दृश्यते यत्र शक्यनैः प्रतिष्ठिता काचित् सभा बभूव। अस्याः सभायाः पतिरासीत् शुद्धोदनः यः राजेति संज्ञया विदितः। तस्य महिषी आसीत् माया सिरिमहामाया वा। एतज्जनयुगलमेकदा वेसखाख्यचान्द्रमासस्य पूर्णिमायां तिथौ भारते तथा जगति विश्रुततमस्य तनयस्य जन्म ददौ। तस्याविर्भावो बभूव कस्मिंश्चित् कुञ्जकानने-मायादेव्या देवदहाभिधेयस्य स्वनगरस्य च कपिलवत्थुनगरस्य मध्यवर्त्तिनि स्थले। सिद्धार्थत्वात्तस्य नाम भभूव सिद्धार्थ इति। स राजतनयोचितैः सर्वकलाविज्ञानरूपैः मानसिकैः गुणैः सह शारीरिकशक्तिसौन्दर्यगुणैरपि उपेतः सन् कृति भभूव।

षोडशवर्षीये वयःक्रमकाले केषाञ्चिन्मते वा षड्विंशतिवर्षीये वयःक्रमकाले विद्वज्जनस्य योद्धृजनस्य च पक्षे यत् यत् शिक्षणीयं युज्यते, तत् तत् शिक्षणीयं सर्वं परिसमाप्य यशोधराभिधानां काञ्चिन्मनोरमां कन्यामुपयेमे या राहुलनामकस्य पुत्रस्य जन्म ददौ। तदा सिद्धार्थ आसीत् ऊनविंशतिवर्षीयो युवा। अयमेव तज्जीवनस्य परिवर्त्तनस्य कालः यदा तस्य हृदये करुणाया आह्वानमुत्तालतरं संजातम् तथा च तस्य चित्ते सर्वातिशायिज्ञानज्योतिः उद्भासिततरं संवृत्तम्। वशुवधरूपयागात् पापस्य व्यक्त्यन्तरप्राप्तिरूपबोधात् जातिभेदप्रथाजातभेदाभेदविचारात् च मनुष्याणां यानि दुःखानि कष्टानि च जायन्ते तैः सह जरारोगशोकमृत्युनिराशासञ्जातानि कायिकानि मानसिकानि च दुःखानि-यानि बुद्धिचित्ते सुप्तानि भभूवुः तानि प्रबुद्धतां जम्मुः। निरन्तरसत्यजिज्ञासा सिद्धार्थजीवनरहस्यानुसंधानायानुप्रेरयामास। यस्योत्तरम् इन्द्रियसुखमग्नजीवनयात्रया न लभ्यते इति बोधो बभूव सिद्धार्थस्य। सोऽदम्यमनोरथेन येनकेनापि महता मूल्येन तदुत्तरं ज्ञातुं प्रवृत्तः सन् तदुत्तरं प्राप, यत् स्वस्य परेषां च कृते महत् सहायकं जातम्। परेषां साहाय्यं चिकीर्षुः सिद्धार्थः प्रथमतः किञ्चित् साधयितुं यत्नवान् भविष्यति इति तेनावगतम्। ततः स इन्द्रियसुखैः वृथा कालक्षेपं कृत्वा दुःसाहसिकेन सिद्धान्तेनानुप्रेरितः सन् जीवनरहस्यसन्धानाय व्रती बभूव।

ततः सुगभीरेणाध्ययनेन अविदलया निष्ठया च दीर्घं दुःसाध्यं च वर्षषट्कं व्याप्य स्वार्थशून्यायां जीवनजिज्ञासायामात्मोत्सर्गं चकार। अयमेव महासन्न्यास इत्यत्रातिशयोक्तिर्नास्ति।

अवशेषे पञ्चत्रिशंत्तमवयःक्रमकाले परमश्रेयोलाभाय उपयोगिनोः निरन्तरचेष्टाभ्रमयोः कालचक्रमतिक्रम्य निर्वाणाख्यावस्थामुपालभ्य जीवनरहस्यस्य सन्तोषजनकमुत्तरं प्राप्य सिद्धमनोरथो बभूव। एवं स सम्यक् ज्ञानी अथवा बुद्ध इति विश्रुतः सञ्जातः। बुद्धत्वप्राप्तिरियं तस्य जन्मनः पञ्चत्रिंशत्तमे वर्ष् चान्द्रमासस्य वेसखस्य पूर्णिमायां तिथौ एव संवृत्ता बभूव। ततः प्रभृति स चिरकांङ्क्षितपरमसत्यस्य सुखं विभज्य साधारणेभ्यः जनेभ्यः समर्पयितुमात्मानमुत्ससर्ज। बुद्धत्वलाभात् प्राक् तेन यादृशी कृच्छ्रता स्वीकृता तादृशीं कृच्छ्रतामंगीकर्तुं धम्मस्य माहात्म्यम्पलब्धुं च समर्थेषु परिचितजनेषु स्वेच्छया धम्मं प्रचारयितुं भारं जग्राह।

इयमेव विशिष्टविशुद्धिफला परमप्रज्ञासंजाता महती करुणा यया स इतरेषु क्षेत्रेषु आन्तर्जातिकख्यातिमज्जनाधिष्ठितपदापेक्षया उच्चतरं तथा चिरन्तरं पूजनीयं पदमुत्तरकालेऽलंचकार। यतः, राजपुत्रा भिक्षोपजीविनश्च, धनिनो निर्धनाश्च, स्वास्थ्यवन्तःऽलंचकार। यतः, राजपुत्रा भिक्षोपजीविनश्च, धनिनो निर्धनाश्च, स्वास्थ्यवन्तः स्वास्थ्यहीनाश्च- इति सर्वैर्जनैः सह तस्य सम्बन्ध आसीत् ये तस्य वाणीं निश्चितं श्रोष्यन्ति अथवा उपलब्धुं यतिष्यन्ते। तन्निकटे वहिरंगाकारविषयकं कृत्रिमचिन्तनसंक्रान्तं किमपि पार्थक्यं नासीत्। ततः, बोधिलाभात् परं वा पूर्वं वा बुद्धदेवस्य जीवनकथा तदीयकार्येभ्यः पृथक्भूतेति न गण्यते। निःस्वार्थसेवाप्रसंगे सहनसंकल्पविचारप्रसंगे च दृष्टान्तमूलकगुणराजित्वेन उभयमेव सहायकतां व्रजिष्यति।

बुद्धस्य समये यदि अस्माकं जन्माभविष्यत् तर्हि वयमद्रक्ष्याम नृपसचिवसैनिकसार्थवाहकलाविद्भिः च विभिन्नवृत्तिजीविभिरनिर्दिष्टैश्च गृहस्थैः सा जीवनस्य समस्यामालोचयन्तो बुद्धश्च तत्शिष्याश्च भारतवर्षस्य ग्रामेषु परिभ्रमन्तीति। अर्थात् भारतस्य ग्रामाद् ग्रामान्तरे भ्रमणकाले बुद्धदेवः सर्वदा साधारणानां कृषिजीविनां संस्पर्शे स्थित्वा, तस्मै प्रदत्तं कमपि प्रकारमाहारं गृहीत्वा व्यक्तिगतालापे निरतस्तिष्ठति तथा च स्वीयवक्तव्यमुपस्थापयति उपदेशं प्रयच्छति च। 

अन्तर्निहितोऽभिप्रायायो हि समग्रमानवसमाजस्य सुखमूलकस्तथा च सर्वजीवकुलस्य संतोषसम्पादकः। अत्र व्यक्तिगतचित्तशान्तेः तात्क्षणिकं लक्ष्यमपि न्यूनत्वेन न विचार्यम्।

यातु, अंगुत्तरनिकायस्य चतुक्कनिपाते कथितेभ्यो बुद्धवचनेभ्यो बुद्धस्य शिक्षणरीतिरवगम्यते। तथा हि - 'तत्त्वोपलब्ध्यर्थ मे धर्मप्रचार इष्यते। नायं कदापि अनुपलब्धये। युक्तिज्योतिषैव मे धर्मप्रचारः। न मे तत्त्वं युक्तिहीनतां व्रजति। सचमत्कारो मे धर्मोपदेशः, नायं तु चमत्काररहितः।'

समग्रमानवानां कल्याणायैव बुद्धस्योपदेशः कल्पितः न च स विशिष्टस्य कस्यापि दलस्य सम्प्रदायस्य वा मध्ये सीमित आसीत्। ततः विविधासु अवस्थासु विविधाआं नराणां प्रयोजनस्यानुसारेण आचरणस्य बहुविधां क्रमा व्यवस्थापिताः। तेषां मूलभूता नीतिश्च सन्न्यासिषु च साधारणेषु च प्रयुज्या। अशुभेच्छावृथाहंकारादीनपगुणान् प्रति प्रवणतां जेतुं कश्चिद् बौद्धो ध्यानयोगेन दयाकरुणास्निग्धसुखितासमवृत्तितानां शक्तिमनुभूय व्यवहरेत्।

संक्षेपतः, बुद्धस्योपदेशेषु द्वौ विभागौ तिष्ठतः। प्रथमतः लौकिकोऽपरतश्चालौकिकं। पालिभाषया यथाक्रमं लौकिकः 'लौकुत्तरं' इति कथ्यते। उन्नततरं पुनर्जन्माथवा जीवनं कामयमानानां जनानां कृते 'लौकिक' उपदेशः 'लोकुत्तर'स्तु जागतिकं सुखं पुनर्जन्म वा अतीव नगण्यमिति मन्यमानानां, निर्वाणं लिप्सूनां मनुष्याणां कृते कल्पितः।

तथापि अन्तिमविश्लेषणतोऽयमेव बोधो जायते यत् उभौ विभागौ केवलं बाह्यतः पार्थक्यमापन्नौ, परन्तु यथार्थतः प्रयोजनीयाभिप्रायसाधनाय उभावेव काञ्चित् समतां वहतः। दुःखनिवृत्तिरेव उभयत्र लक्ष्यभूता। प्रथमे क्षेत्रेऽशतो द्वितीयो च क्षेत्रे समग्रत इति द्वयो पार्थक्यम्। अर्थात् प्रथमे क्षेत्रे दुःखस्य किञ्जिन्मात्रमवशिष्यते द्वितीये तु दुःखस्य मूले ध्वस्ततं गते परिपूर्णा दुःखनिवृत्तिर्जायते। अस्य दृष्टान्तो दृश्यते अंगुत्तरनिकायस्य चतुक्कनिपाते। तत्र बुद्धेनोक्तम् हे भिक्षव, इदं शुद्धं नीवनं नराणां वञ्चनाय नेष्यते न वा तेषां श्रद्धाया लाभाय, न तत् धनाय यशसे च, नवीनाचार्यरूपेण नूतनसंस्कारकरूपेण वा परिचयः अस्य नाभिप्रायरूपेण इष्टः, लक्ष्यविज्ञापनमपि नाभिप्रेतम्। तत्स्थले, विशुद्धं जीवनमात्मसंयमं त्यागं वैराग्यं निर्वाणं च लक्ष्यीकरोति इति। 

बुद्धदेवः पञ्चचत्वारिंशद्वर्षैः तदीयं धर्ममुपदिदेश। स धर्मः सर्वेषु मानवेषु उन्मुक्तः। तत्र जातिवर्णपदवयोलिंगरूपानुमानानां विशेषो न गण्यते-इति भिक्षवस्तथा साधारणा जनाः सर्वे बुद्धभक्ता सुष्ठु जानन्ति।

आपातदृष्टितः, बुद्धस्य उपदेशा बहुविधा विस्तीर्णाश्च। तथापि ते भागत्रयेण विभाज्यते। तथा हि कल्याणकरणाय, अकल्याणहरणाय, चित्तशुद्धिसाधनाय च। तत्कालीनावस्था जटिलासीत्। लोकाश्चासन् तथाकथितेषु विश्वासेषु आचरणेषु च निमग्नाः। तदर्थं तैः सह विचक्षणमाचरणं प्रयोजनीयमासीत्। अग्रेसरप्रचारणकर्मग्रहणकाले बुद्धस्य प्रचारणरीतिः एवं रूपासीत्।

१. परिवर्तनम्:- परिवर्तनमुखीनत्वं बुद्धोपदेशानामन्यतमं लक्षणमासीत्। तत्काले सामान्येन या धारणा स्वीकृतिर्वा प्रचलिता आसीत् तस्याः सामग्रिकं चामूलं च परिवर्तनमस्याभिप्रायत्वेन कीर्त्तितम्। तथा हि - 'अत्तकिलमथनुयोगा'भिधानमात्मनिग्रहकर्म बुद्धेनास्वीकृतम्, तत्र मध्यमार्गावलम्बनस्य उपदेशो विहितः। सारनाथे प्रदत्तो धम्मचक्कपवत्तनसुत्तादिर्धर्मोपदेशोऽत्रानुसंधेयः।

२. संस्कारो वा पुनर्व्याख्यानम् वाः- अस्थायियुक्तेर्नवेन उपायेन पुनर्व्याख्यानेन वा आंशिकं परिवर्त्तनमिष्यते। अर्थात् लक्ष्योपयोगी नूतनोऽर्थः प्रदीयते। तथा हि, हिन्दुधर्मानुसारतः, अयमेव नियमो यत् कश्चिज्जनो गंगास्नानात् पापमुक्तो भवितुमर्हति। बुद्धेनात्र नूतनोऽर्थः संयोजितः। इदं वचनं रूपकार्थेन व्याख्याय बुद्धो दर्शयमास तस्य धर्मे कश्चिज्जनो नीतिनदीस्नानात् पापान्मुक्तो भवितुं शक्नोति इति।

३. पुनर्विधानम्:- धर्मोपदेशस्य पूर्वोक्तप्रकारद्वयेन बुद्धदेवः तत्काले स्वामिविवेकानन्दादिभारतीयविद्वज्जनगण इव हिन्दुधर्मस्य विश्रुतसंस्काररूपेण परिचित्तोऽभविष्यत्। किन्तु किञ्चिन्नूतनत्ववत् पुनर्विधानार्थमेव बौद्धधर्मो यथार्थतः नूतनधर्मरूपेण गौरवस्य यशसश्च अधिकारी बभूव। 'चत्वारि आर्यसत्यानि' इति तत्त्वमत्रोत्कृष्टमुदाहरणम्। इदं धम्मचक्कपवत्तनसुत्तस्य प्रथमोपदेशस्य मुख्यं वस्तु।

मानवता

बौद्धधर्मस्यैकं प्रधानं व्यैशिष्ट्यमुल्लेखार्हतां याति। तथा हि, जीवनस्यास्मिन् काले मानवजीवनं निर्वाणलाभाय प्रकृष्टः समय इति बौद्धधर्मो मन्यते। मनुष्यः यत् सञ्चिनोति तस्याधिकारी। ततः स आत्मसञ्चितकर्मफलभागीति बौद्धधर्मस्याभिमतम्। परमेश्वानुग्रहलाभाय कल्याणकर्म कर्तव्यमिति धारणा कुत्रापि नास्ति। अत्रैव जातिवर्णसम्प्रदायनिर्विशेषेण मानवाधिकाराणां स्वाधीनतायाश्च प्रतिष्ठा युक्तिद्वारा समर्थ्यते। यो जनो हत्याकर्माथवा चौर्यकर्म वापराधकर्म साधयति स बुद्धेन दोषीति गण्यते। स आत्मानं बौद्धं वदतु न वेति विषये गणना नास्ति। तथा च अपराधमूलककर्मकरणात् सोऽवश्यमेव दुःखभाक् भविष्यति। तत्र धर्मस्वीकारस्य आवश्यकता नगण्या। तद्वत्, यो जनः शुभं कर्म करोति सोऽवश्यमेव शुभविकाकं भुङ्क्ते। स बौद्धो भवतु न वेति विषयो नगण्य एव। न कापि शक्तिः सत्ता वा या सञ्चितशुभफलप्राप्तौ बाधां जनयति। आत्मभाग्यनिर्माणे आत्मनिर्धारणस्य च मानवीयसाम्यस्य च एतादृशी मत्तरा भावना नान्यैः कैश्चित्तत्वैरुद्घोषिता।

बोधिलाभात् परम् बुद्धदेवेन पञ्चचत्वारिंशद्वर्षाणि अतिवाहितानि। तदा स भारते सर्वत्र परिवभ्राम, सर्वजातिधर्मावलम्बिजनांश्च उपदिदेश। तत्र घटिकाचतुष्टयं व्याप्य केवलं विश्रममन्तरेण अवशिष्टविंशतिघटिकाकालेन तस्य क्लान्तिविहिना निःस्वार्था च मानवसेवा अबाधिता आसीत्। अस्मात् कारणात् तस्योपदेशाः एतादृशं विविधत्वं विशालत्वं भजन्ते येन केषाञ्चिन्मते, ते उपदेशा नाम चतुरशीतिविषया इति कथ्यते। ते च शीर्षत्रयेण विभाज्यन्ते। तथा हि - 

१. विनयोपदेशाः - वाक्संयमाय कायिककर्मनियन्त्रणाय च आचरणस्य नियमा नाम। एते भिक्षूणां साधारणानां शिष्याणां कृते उपयुक्ताः।

२. सुत्तसंज्ञका उपदेशाः - मनःसंयमार्थम् आचाररीतिं निर्दिशन्ति। एते अत्यग्रवर्त्तिनां प्रार्थमिके क्रमे उपयुज्यन्ते।

३. अभिधम्माभिधेया उपदेशाः - अधिविद्यामधिकृत्य वर्तन्ते। तत्र कस्यापि जनस्य, जीवस्य, वस्तुनो वा उल्लेखो नास्ति।

इदं विभागत्रयं विशेषेण त्रिपिटकमिति परिचीयते। इदमेव बौद्धानां पवित्र धर्मपुस्तकं नाम। ये समग्रविषयाणां पारं गन्तुं न शक्नुवन्ति तेषां कृते तु बुद्धोपदेशानां संक्षिप्ततमो निष्कर्षः दृश्यते भिक्षूणां उद्दिश्य ओवदपातिमोक्खाभिधाने माधीयसम्बोधने। तथा हि -

'अहितं न कृत्वा हितं कर्तुं यतस्व, चित्तस्य शुद्धितां च साधय इति।'

मानवजीवनं शरीरं चित्तं चेति मुख्यवस्तुद्वयेन निर्मितमिति सर्वेषां विदितम्। तत्र शरीरं नाम दृश्यं स्पृश्यं वाह्यतः भौतिकं तथा च तुलनात आपाततो वा स्थायितरं वस्तु। चित्तं तु अभौतिकं सूक्ष्मं वस्तु तथा चादृश्यमस्पृश्यं च। इदमधिकतरं दोलायमानम् अनियन्त्रणयोग्यमिति प्रतीयते। किन्तु विनयेन नियमेन च इदं मनः अल्पतरं दोलायमानं तथा चाधिकतरं दृढं जायते। अत एव मनःसंयमस्य आत्मप्रभुत्वस्य चर्चापद्धतौ बुद्धानुशासनानां प्रथमः क्रमो विधीयते।

बुद्धानुशासनानि बौद्धधर्मस्य मूलभूतानि एव शान्तिं शृंखलां च विदधति। तेषां बहुविधत्वं बहुक्रमत्वं च दृश्यते। तेषु पञ्चकं साधारणानां बौद्धानां नियताचरणाय सम्भवपरतया निर्दिश्यते। उपोसथसंज्ञकमष्टकम् अनुष्ठानविशेषेषु साधारणानां बौद्धानां पालनाय। नूतनेभ्योऽनुशासनदशकमुल्लिख्यते। किन्तु सप्तविंशत्यधिकद्विशतसंख्यकानि अनुशासनानि नीत्वा पातिमोक्खाभिधानो यो बुणस्तिष्ठति स भिक्षूणां तथा बौद्धसन्न्यासिनां कृते विहितः।

प्रबलोऽपराधः सामान्येन द्विविधः। यथा शारीरिकश्च वाचिकश्च। वधादयो व्यक्तिगतापराधाः, चौर्य्यकर्मादयो धनापराधाः, परस्त्रीगमनादिरूपाः स्त्रीपुरुषापराधाः शारीरिकेषु अपराधेषु अन्तर्भूताः। मिथ्याकथनं मुख्यतः वाचिकपापमिति जायते। एतादृशानि पापानि मूलतः संमोहाज्जायन्ते। मद्यादिरूपाणि मदजनकभेषजानि एव मोहस्य प्रधानानि कारणानि। एतानि अहितसाधकानि भेषजानि चित्तं जडयन्ति। तस्मान्मनुष्य आत्मेन्द्रियनियन्त्रणाद् भ्रष्टो भवति। अस्य प्रतिषेधाय मूलनीतिगता काचित् पद्धतिर्मुनिभिरुल्लिखिता। इयमिह निषेधात्मककर्मपञ्चके दृश्यते -

१. जीवजनानामहितकरणाद् वधाच्च निवृत्तिः।

२. चोरकर्मणो निवृत्तिः।

३. नीतिगर्हितस्त्रीपुरुषसंसर्गान्निवृत्तिः।

४. मिथ्याकथनाद् वा वञ्चनाद्वा निवृत्तिः।

५. मद्याहिफेनादिग्रहणान् निवृत्तिः।

उक्तेषु पञ्चसु प्रत्येकं शिक्ख्यापदमिति विनयनक्रम इति वाभिधीयते। एते दोषाः सामान्येन साकल्येन च पञ्चानुशासनानीति संज्ञया परिचिताः। सर्वेषु जनेषु मंगलसाधनाय निरापत्ताविधानाय च एतान्यनुशासनानि सूत्ररूपेण विरचितानि। तेषां पालनं च न केवलं भक्तिपक्षेऽपि तु तत्सपर्कितसर्वजनपक्षे सुखशान्तिविधायकम्।

किञ्चिच्चिन्तनं दर्शयति यत् मूलभूता एते पञ्च उपदेशाः सकलसभ्यदेशानां मूलभूता व्यवहारा इव सममानसम्पन्नाः। केषाञ्चिन्मते एतेषां पालनेन नेतिवाचकं फलं जायते। तेन च देशसोन्नतिः बाधते। एतेषां परित्यागोऽपि स्वतः सिद्धतत्त्वरूपेण देशस्य प्रगतिं साधयति। तथा हि - हत्याप्रतिहिंसादिप्रकारव्यवहारशून्यता प्रकारान्तरेण देशं शान्तिसमृद्धिमन्तं करोति।

तथापि बौद्धधर्मः न कदापि उपदेशानां नेतिवाचकाचारैः सन्तोषमाप्नोति। स धर्म इतिवाचकं कर्मपञ्चकमपि आनुषंगिकतया उपदिशति, तथा च सदाचाराणां सम्पूर्णां सूचीं स्थापयति। तथा हि -

१. प्रेमसहिता दया करुणा च।

२. यथार्थवृत्तिग्रहणे धीरता।

३. दाम्पत्यजीवने सन्तोषः।

४. सत्यवादिता।

५. सावधानता।

एभिः प्रकारैः समाजे वा देशे न्यायः एवेयम् शान्तिश्च स्थाप्यन्ते।

पार्थिवेषु क्षेत्रेषु बहुविधं प्रशासनं प्रचलितम् अस्ति। तथा हि - अभिजाततन्त्रं राजतन्त्रं गणतन्त्रम् इत्यादि। तथापि बौद्धधर्मे प्रशासनस्य प्रसरः प्रागुक्तप्रशासनाद्यपेक्षया व्यापकतरं तात्पर्यं वहति, यतः सर्वाः शासनस्य व्यवस्था देशानां स्वकीयप्रयत्नाय कल्पन्ते। किन्तु बौद्धधर्मस्य परिसरः सामग्रिकतया मानवजातिमावृणोति। अयं विषयः स्वप्रशासनस्य संकेतं करोति यच्छासनं पापजाता लज्जा कुकर्मफलाशङ्का चेति धर्मद्वयेनावाप्यते। परिणामत इदं जगत् यथार्थतः पतनाद् रक्षितं भवति।

साफल्यं खलु सर्वस्य जनस्य लक्ष्यम्। किन्तु केवलं कति नराः लक्ष्यं प्राप्नुवन्ति अन्ये तु नेति यथार्थं तथ्यम्। एतद्दोषस्य प्रतिविधानार्थं बुद्धेन नीतिचतुष्टयं विहितम्। तथा हि- छन्दोनीतिः - करणीयविषयकरणस्य सानन्दमौत्सुक्यम्। विरियनीतिः - धीरता संकल्पितकर्मसाधनस्य इच्छाशक्तिः। चित्तनीतिः यस्यार्थोऽध्यवसायः, भीतिप्रदासु विपत्सु समस्यासु सतीषु अपि कर्मसाधनाय भयहीनः साहसः। विमनसनीतिः अनुध्यानं वा। एषा नीतिः कस्यापि कार्यस्य हिताहितपक्षनिर्णयस्य तथा भ्रमापचयदूरिकरणस्य क्षमता। एते सर्वे गुणा मनोयोगस्याग्रहस्य चोद्बोधनाय प्रसिद्धाः। किन्तु एते प्रायशः अवहेलिता विस्मृताश्च जायन्ते। तदर्थं जना अभीष्टं लक्ष्यं यातुं न शक्नुवन्ति।

प्रयोजनसम्पर्कितावस्थासु कार्यसाधनार्थी जनः कार्यस्य पक्षे विपक्षे वा आदेशनिषेधरूपेण किञ्चित् उपदिश्यते। तथा हि निषेधपक्षे मद्यपानासक्तिः, अहितकरभेषजस्य निर्माणे ग्रहणे च अभ्यासः, द्यूतक्रीडा, असत्स्त्रीपुरुषाचारे प्रश्रयः, असद्भिः जनैः सह मित्रता, आलस्यपरायणता, अनुपयुक्तस्थानागमनं च तिष्ठन्ति। (अट्ठकनिपात अंगुत्तरनिकाय)। अर्थनीतिसम्मतनिरापत्तायै एतादृशाचरेणेभ्यः निवृत्तिः अवश्यमेव कार्या। अन्यथा सञ्चितधनस्य दुःसहा हानिर्भवति। सम्भावनामयस्य कस्यापि जनस्य सम्भावना च बाधते।

प्रागुक्ताचारानन्तरेण अधोवर्णिता इतिवाचका गतिशीला आचारा अपि उपदेशत्वेन प्रदीयन्ते। तथा हि - आध्ययने श्रमः, व्यवसायकृषिविद्यादानादिसदुपायैः धनार्जनम्। ततः अर्जितधनस्य रक्षायै कौशलम्, अर्थात् चौर्यकर्मतो हानितो वा रक्षा विधाय आपच्छून्यस्थाने धनानां स्थापनम्। धार्मिकैर्जनैः सह संगतिः ये यथायथं सदाचरणार्थं साहाय्यं करिष्यन्ति। तथा च धनजीवनयोः समृद्धौ निश्चितत्वं जायते। आयानुसारतो व्यवव्यवस्था - यत्र यथायथं दीर्घकालीना अर्थनीतिसम्मता योजना सूच्यते। एभिः सह वर्तन्ते - भविष्यदर्थं विपत्कालीनव्यवहारार्थं वा आयांशविशेषस्य सञ्चयः, प्रयोजनकाले साहाय्यप्रार्थिने साहाय्यम्, आर्थनीतिनिरापत्तार्थं विनियोगः च। 

एषु आचरणेषु सम्यक् पालितेषु मनुष्यो निश्चितमनर्थकार्थकृच्छ्रतातो मुक्तो भवितुमर्हति अन्यथा मूलगताभ्यो नीतिभ्यो विच्युतो जनः परिणामे ध्वस्तता यास्यति इति यथायथं तथ्यम्। अन्यत्रापि अर्जितधनरक्षणकौशलं सगुरुत्वमुल्लिख्यते, यत्र बुद्धेन सम्पन्नपरिवारविनाशकारणानि विवृतानि। तथा हि - 

१. परिवारस्य प्रधानो विनाशं गच्छति - तस्य कारणानि मत्तताजनकवस्तुग्रहणम्, रात्रिभ्रमणम्, प्रायश उत्सवादिषु योगदानम्, द्उतक्रीडासक्तिः, असच्चरित्रैः जनैः मित्रता, कर्मणोऽलसता।

२. हृतवस्तुनि अमनोयोगिता।

३. जीर्णस्य ध्वंसप्राप्तस्य वस्तुनः न पुनर्निमाणम्।

४. जीविकायामर्थव्यये च परिमितिहीनता तथा यत्नशून्यता।

५. गृहकर्मसु असच्चरित्रस्य जनस्य नियुक्तिः।

वैपरीत्येन, सम्पन्नपरिवारे समृद्धिलाभस्य कारणान्यध आलोचितानि। 

सदुपायैरर्जितस्य धनस्य यथायथं प्रयोगः कर्तव्यः। अन्यथा तद्धनं हितापेक्षया अधिकतरमहितं साधयति। धनप्रयोगस्य यथार्थमुपाया बुद्धेन संकेतिताः। तथा हि - 

१. धनं प्रयोक्तव्यं गृहप्रधानस्य स्वस्य च पितृमातृसन्तानस्वामिस्त्री भृत्यमित्रादीनां सर्वेषाम् आनन्दार्थम्। पदारूपं सामर्थ्यानुरूपं तत्र धनं विभज्य दातव्यम्।

२. आपत्कालीनविषयाय धनस्य सञ्चयः कर्तव्यः।

३. विविधं क्रममनुसृत्य दानं सरणीयम्। यथा -

बन्धुजनाय, मृतजनाय (पुण्यार्थम्), राज्ञे, देशाय च, (करार्थम् चिकित्सालयाद्यर्थम् च) देवताभ्यः, (तीर्थस्थानादीनामुन्नयनार्थम्) सतां सन्न्यासिनां साहाय्यार्थम् च।

अर्जितधनस्य विभागे कौशलस्याभावः अनर्थकमपचयं सृजति वृथा च हानिमानयन्ति। तदर्थं गार्हस्थ्यव्यापारे अर्थविषये च बहुविधाः समस्याः पुनः पुनः वर्धन्ते  

द्वितीयोऽध्यायः

धर्मत्वेन बौद्धधर्मः

धर्मत्वेन बौद्धधर्ममधिकृत्य विचारात् प्रागस्माभिः संक्षेपेण कः धर्मः, किंच स साधयति, समाजजीवने भक्तिजीवने च स किं लक्ष्यमभियाति इत्यादयः प्रश्नाः समाधानीयाः।

धर्मो नाम मनुष्यस्य साकाङ्क्षसंकल्पस्य परिणामः। स अन्तर्निहितकष्टजयाय, विशेषतः मानसिकस्य आध्यात्मिकस्य च सुखस्य लाभाय। कालक्रमेण विविधस्तरीयविकाशमतिक्रम्य यत् कौशलं ज्ञानं सञ्चिते यश्च भावः विश्वासः च सञ्चितौ तानि सर्वाणि चिन्त्यन्तेऽत्र धर्मे।

यद्यपि नर आदिमजनतः वहुदूरमतिक्रम्य आगतः, तथापि मनस्तत्त्वसम्मतत्वात् शारीरतत्तसम्मत्वाच्च नरस्य मध्ये आदिमजनस्य धारा एकादिक्रमेण वहति इति यथार्थं वचनम्। आदिमप्रवृत्तिशीलता साधारण्येन तस्मिन् मनुस्ये न तिष्ठति। मनुष्ये सभ्ये सति सा पश्चात् त्यज्यते।

अपि च, मनुष्यो यदाभिमुखं गच्छति, तदा स नवमूल्यं प्रति धावति, नवायां दशायामात्मानमभ्यस्तं करोति, आदिमावेगादीनां संशोधनं करोति। किन्तु शिशुर्यथा बालपरिवेष्टनवसनस्य मध्ये लालितो भवति, तथैव मनुष्याः कदापि न आदिमप्रवृत्तितः मुक्तोभवितुमर्हति। अत एव, विशेषतो धर्मस्य व्यापारे सर्वप्रकारैः सञ्चितैः गुणज्ञानभावप्रत्ययादिभिः सह नरस्य मध्ये आदिमो नरः अधुनापि प्रतिवसति। एवं सति प्राचीनो धर्मो यादृश आवेगमूल आसीत् न तादृशो युक्तिनिर्भरः। तथापि, कालावसाने सति अधिकतराभिज्ञतासञ्चयने कृते च प्रागुक्तभावप्रत्ययाः क्रमशः परोक्तादिभिः परिवर्तिता भवन्ति, यावन्न समय आयाति यदा एवं प्रकारेणागतं ज्ञानं प्रवृत्त्यादिकं परिशुध्य संपूर्णीकृत्य च विकाशस्य चरमतां प्राप्नोति। 

आदिमे युगे शासनव्यवस्था कुलपतिशासितासीत्। वह्नीश्वरीयप्राणवादे सार्वजनीनो विश्वासो जातः। अयं विश्वासो भूतानां तथा प्राकृतिकानां विषयाणां मानवीकरणेन अज्ञतात्मकभयादेव सञ्जातः। तथा हि - आद्यो नरः सार्वविधभौतबलानां कृपाया मध्ये आत्मानं पश्यति स्म। भौतबलानि तस्य बोधगम्यानि नासन्। अपि च, वज्रविद्युद्भूकम्पजलप्रलयाः तन्नियन्त्राधीना न स्थिताः। तेषां विषयाणां पश्चात् अवश्यमेव काचिच्छक्तिः कश्चिच्छक्तिमान् वा वर्तते इति तस्य धारणा अजायत। भयंकरेषु वस्तुषु वर्त्तमानस्य कस्यचिज्जनस्य भावना परवर्तिकाले ईश्वरस्य धाराणायां रूपं जग्राह। किन्तु प्रत्येकं व्यापारे कारकत्वेन केवलमेकमीश्वरमादिमो नरः नाचिन्तयत्, परन्तु वहून् ईश्वरान् सोऽचिन्तयत् ये पृथिव्या एकैकं विभागमधिकुर्वन्ति परवर्तिकाले एतद्धारणात एकेश्वरतत्त्वं वह्वीश्वरतत्त्वं चेति मतद्वयं सृष्ठमभवत्।

कालक्रमेण मानवसमाजो विशालतरः सञ्जातः। कुलपतितन्त्रेण तच्छासनमसम्भवतां गतम्। तदा सामग्रिकशक्तिमता केनचित् नियन्त्रकेण जनेन प्रयोजनमनुभूतम्। शासनव्यवस्थायां क्रमशः सम्पूर्णराजतन्त्रमुखि परिपर्तनं दृष्टम् - यत्र राजा वा सम्राट् वा शासकत्वेन प्रतिष्ठोऽभवत्। तच्छासनभूभागः राष्ट्रनाम्ना परिचितः। नागरिकाश्च सम्मिलितभावेन जातिरित्यभिधानेन विदिताः। अनेन सह धर्मीयो व्यापारोऽपि अनुसृतः। वह्वीश्वराणां धारणा संख्यया न्यूनतां प्राप्ता। फलतः समग्रशक्तिमतः कस्यचित् दिव्यस्य रूपस्याविर्भावोऽभूत्। अयं रूपवान् व्यक्तिवेशेषः स्वर्गभूमौ विश्वस्य पितेति अभिहितः। सः अद्वितीयपरमशक्तिधररूपेण परमेश्वरः सन् सर्वेषां पूजितः।

ततः परमपि, मानवीयज्ञानमधिकतरं प्रसार्य्य व्यक्तिगतात्मप्रत्ययमूलमभूत् - तत्र परमेश्वरस्य धारण तादृशं गुरुत्वं न प्राप। मानवभाग्यमसहायत्वात् परमेश्वराधीनं वा तदिच्छावशम् इति एकच्छत्रभावना नूतनं तात्पर्य्यं जग्राह। तत्र पुरुषस्य भाग्यं दिव्याधीनं न स्थित्वा मानवेच्छाधीनं जातम्। एवंप्रकारेण धर्मः स्थूलतः द्विविधः गण्यते। तथा हि -

१. आस्तिक्यवादः - तत्रान्तर्भावितौ ईश्वरवादो वह्वीश्वरवादश्च। अर्थात् हिन्दुधर्मः, खृष्टानधर्मः, मुसलिमधर्मः इत्यादयः।

२. नास्तिक्यवादः - कस्यापि परमेश्वरसंज्ञकस्य पूजात्र न विहिता। बौद्धधर्मो यथार्थतो नास्तिक्यवादसमृद्धो धर्मः। 

धर्मो बाह्यतः धर्मसापेक्षविश्वासाचारैः संश्लिष्यते किन्तु प्रधानतः स धर्मः सामाजिकः - एवंविद्यो धर्मः प्रत्येकं मानवसमाजे सामान्यतो दृश्यते।

इदानीं काले प्रतिष्ठितेषु समाजेषु राजनीति-शिक्षानीति-धननीत्यादिसम्मताः विविधा व्यवस्था अन्तरेणापि धर्मो समग्रसमाजव्यवस्थायां गुरुत्ववहसंस्थारूपेण स्वीकृतः। तथापि धर्मो न प्रशासनसदृशः व्यवहारपर्यायो वा। तत्र क्षमतास्वतन्त्रीकरणं क्षमतानियन्त्रणं च संश्लिष्टवस्तुत्वेन निर्दिष्टे। अयं नापि आर्थनीतिकप्रतिष्ठानेन तुल्यः यत्र उत्पादनभोगसम्भाराकाङ्क्षादयः संश्लिष्यन्ते। अपि चायं न परिवारेण समानः संबन्धः स्थाप्यते नियम्यते च। 

पश्चिमदेशीयैः विद्वद्भिः ‘धर्मो केनचित् अति’ - इत्यनेन संश्लिष्यते इति लक्ष्यते। त‘दति’ना सह मानवस्य सम्बन्धं रचयति धर्मः। सः ‘अति’संज्ञकसत्तायाः वस्तुगतं तातपर्यं धर्मेण साध्यते। अयं धर्मस्तेनैव संवध्यते, यो मानवानां सीमितत्त्वमतिक्रम्य वर्तते। 

संक्षेपेण, धर्मः मानवाकाङ्क्षाणाम् उत्कृष्टतमप्रतिमूर्त्तित्वेन, नीतिबोधस्याश्रयत्वेन, जनशृंखलायाः व्यक्तिगतशान्तेश्च मुखत्वेन सामाजिकनियन्त्रणस्य उपायत्वेन, महत्त्याः सभ्यतायाः फलत्वेन च विशिष्टताम् अधिकरोति।

अधुना समयोऽयमुत्तराय - किं नाम धर्मः साधयति ? मानवजीवने तथा समाजजीवने समग्रतः स किं लक्ष्यं परिपूरयति ? 

समग्रसमाजव्यवस्थानिर्माणक्षेत्रेषु धर्मः खलु गुरुत्ववहसामाजिकेषु संस्थानेषु अन्यतम इति कथ्यते। समाजो नाम सामाजिकानां संस्थानानां गतिशीलः समताविधायकः। तानि संस्थानानि व्यवहारसम्मतत्वेन वाध्यतामूलकत्वेन च आदर्शभूतानि कानिचित् कार्याणि स्थापयन्ति। संस्थानानामेतन्मिश्रणं समग्रतः समाजव्यवस्थां रचयति - यत्र प्रत्येकं भागः अन्येषामुपरि निर्भरशीलः, तत्र यदि परिवर्त्तनं भवति, तर्हि तत् परिवर्तनं समग्रसमाजव्यवस्थायां प्रभावं वितनोति।

एवंभूतासु स्थितिषु, धर्मः संस्थानत्वेन परिणतं मानवानां व्यवहारमन्तरेण न कश्चिद् भिन्नो विषयः। समग्रसमाजव्यवस्थाया अंगरूपेण कस्यचित् सामाजिकसंस्थानस्य कानीद्व्यक्तानि तथा सुप्तानि कार्याणि सन्ति। ततः, समग्रतः समाजव्यवस्थायां साम्यविधायकत्वेन कस्यचिद् धर्मीयसंस्थानस्य कानि कानि स्पृष्टानि सुप्तानि अ कर्याणि सन्ति ? सामान्यत उच्यते यत्, धर्मः मनुष्यस्य नैतिकतायै कल्पते। स सकलमूल्यवन्मानसिकवृत्तिं प्रवर्धयति। तथा हि - ऐतिह्याय श्रद्धा, परिवेशेन एकता, समस्यासंकुलसंग्रामे तथा मृत्युसम्भावनायां साहसो विश्वासश्च, धर्मो नरेभ्यः तत् सामर्थ्यं ददाति येन नरा दुरदृष्टमभिमुखीकर्तुं समाधातुं च शक्नुवन्ति। अपि च, धर्मोऽस्माकं ज्ञानमतिक्रम्य निर्दिष्टतां समर्पयति, मानवीयसंबन्धातिरिक्ततां निरापत्तां विदधाति।

किन्तु विशेषत उच्यते यत् धर्मः कर्यक्षेत्रे सम्प्रदायेन सह व्यक्तिं समीकरोति, अनिश्चये तां धारयति, अशाशून्यतायां सान्त्वना ददाति, सामाजिकलक्ष्यसाधने युक्तस्तिष्ठति, नैतिकतां वर्धयति, अपि च, धर्मो व्यक्तिजनाय परिचयस्य उपकरणानि ददाति। अयं धर्मः सामाजिकनियन्त्रणविधानेन, प्रतिष्ठितमूललक्ष्यवर्धनेन, दोषरागविजयोपायप्रदानेन समाजस्य ऐक्यं स्थायित्वं च विधातुं यतते। अयं सिद्धादेशभूमैकामपि सम्पादयितुमर्हति, तथा च, समाजविशेषेऽयं धर्मः व्यवस्थारहितात्मकं ध्वंसमूलकं च प्रभावं विस्तारयति। 

व्यक्तिपक्षे समाजपक्षे च धर्मस्य अवदानमितिवाचकं नेतिवाचकं वा भवति। तदवदानं निरवच्छिन्नमस्तित्वं रक्षति अथवा अवाञ्च्छितविषयदूरीकरणाय भूमिकां गृह्णाति, तथा हि - यदा धर्म इन्द्रियनिग्रहाय उद्धतकर्मपद्धतिसंयमनाय च उपायत्वेन कार्यं करोति, तदा स धर्मः ध्वंसात्मकं कर्म साधयतीत्युच्यते। इदं नेतिवाचकं कर्म। प्रत्युत, धर्मो यदा सामाजिकनियन्त्रणां साधयन् प्रतिष्ठितमूल्यलक्ष्याणि परिपोषयन् समाजस्य ऐक्यविधानाय स्थायित्वस्थापनाय च सहायतां विदधाति तदा स धर्मो निरवच्छिन्नमस्तित्वं रक्षितुं सत्यर्थकं कर्म सम्पादयति।

अभ्यासवशात् मनुष्यः स्वार्थकेन्द्रिकः। स शिक्षितः संस्कृतिमान् सामाजिकपदधारी च सन्नपि प्रायेण कामद्वेषादिभिरभिभूतो भवति। अपि च, तत्त्वतः बुद्धिजीवि सन्नपि मनुष्यः प्रकृत्यानुभवशीलो जीवः। सचेतनमनसो रूपद्वयमिदं मनुष्यस्य नियमने अंशं गृह्णाति यदैव दुष्टा प्रवृत्तिः नियन्त्रणम् लभते, तदैव प्रायेण दृश्यते मनुष्य आत्मना बाधितोऽपि दुष्कर्मकरणाय चालितो भवति। इदं तथ्यं अधः प्रकृतौ खलीनरूपेण केनचिद् वस्तुना प्रयोजनं प्रसूते। इदं निभृते स्थानेऽपि मनुष्यं दुष्ठपथान्निवारयति। यत्रेदं मनुष्यमतिक्रम्य याति तत्र नियमा विरच्यन्ते।

अत्रोल्लेखनीयं यत्, शिक्षा सर्वदा सदाचारस्य दयालुहृदयस्य वा प्रत्ययं न निर्दिशति। शिक्षा कदापि वा प्रवञ्चकेन जनेनापव्यवह्रियते। स धर्मनिरपेक्षशिक्षया शिक्षितः सन् अपरान् जनान् कौशलेन अभिभूतान् करोति। इदमेव मनुष्यसृष्टानां दुःखकस्टानां प्रधानं कारणम्। अनेन सह प्राकृतिकं दुःखमस्त्येव। अत एव, यदेवास्य भवतु नाम, धर्मस्य उपदेशानां निर्मलविश्वासेन हार्दिकव्यवहारेण च व्यक्तौ तथा समाजे स्थायि सुखं स्थायिनी च शान्तिः सम्भवतः। सीमितार्थेन समजातीयमानसेषु, व्यापकार्थेन च समग्रमानवजातिषु इदं प्रयुज्यते। अस्मादेव कारणात् यथार्थानामा कोऽपि धर्मः सर्वदा तदनुगामिनां मूलत्वेन तथा पूर्वकांङ्क्षितत्वेन नैतिकं जीवनं परिचालयति।

अत्रापरस्तर्कः समुदेति यत्, धर्ममनपेक्ष्यापि नैतिकं जीवनं सम्भवति, यत इदं परिमितसुस्थितदशाया जायते इति दृश्यते। यत्र धर्मोपदेशानां कार्यकारिता न तिष्ठति। समग्रव्यापारबोधाय विषयोऽयं विवेचनार्हतां वज्रति।

वस्तुतः नैतिकं जीवनं न किञ्चित्, किन्तु धर्मनियमानां फलम्। ते नियमा मानवमनःप्रकृतिं गभीरतरं प्रविश्य सर्वेषां मानवानाम् उपकाराय धर्ममुपदिशन्ति। किन्तु प्रकृतप्रभवोपेक्षणेऽस्माकं प्रवणतास्ति। तथा च सिद्धान्तः क्रियते यत् धर्मः केवलम् ऐहिकशिक्षायाः परिणाम।

सम्पूर्णं नैतिकं जीवनं युक्तिनिर्भरधर्मात् सञ्जातम्, यत्र राष्ट्रीयव्यवहारारोपितपुरुषापेक्षया अन्यः कश्चित् पुरुषः श्रद्धाया महत्तरबोधेन उद्बुद्धः भवितुमर्हति। अत्र केवलो धर्मः नैतिकजीवनस्य मानमुन्नमयितुमलम्। शिक्षाविदः अर्थनीतिविदश्च तत् स्वप्नेऽपि न पश्यन्ति। 

अस्मिन् व्यापारे धर्मः प्रशान्ता शक्तिः या आञानुवर्तनमादिशति, अन्येषु सदिच्छामनुप्रेरयति, दृढीकृतां स्वार्थपरतां च दूरीकरोति। एष धर्मो मानवचरित्रस्य एतावत् गभीरम् प्रविष्टो यत् न कोऽपि मनुष्यसृष्टव्यवहारविधिः तद्वत्समुन्नतिशिखरं गन्तुं कामयते।

एवं धर्मस्य साहाय्येनैव व्यवहारसूत्रं स्थापयितुं शक्यते। अपि च, संघवद्धजीवरूपेण मनुष्यः स्वत एवापि धर्मप्रवणो जीवः, अन्यथा च यथार्थतो मनुष्याभिधयाभिहितो नाभविष्यत्।

बौद्धधर्मस्य मूलभूता नीतिः सम्भवत आर्यसत्यचतुष्टये लक्ष्यते। एतानि सत्यानि विश्वप्रकृतेः मानवप्रकृतेर्वा केनचिन्निर्दिष्टेन बोधेन सह युज्यन्ते। आर्यसत्यत्रयं सत्तायाः तथ्यत्वेन दुःखं, कारणत्वेन तत्त्वम्, संयमत्वेन पद्धतिं च अतिनिर्बन्धेन कथयति। इयं पद्धतिः चतुर्थे आर्यसत्ये अष्टांगिकमार्गेषु वर्धते। अयमेव दुःखान्मुक्तेः उपायः, यो निर्वाणस्य चिरस्थितिशीलदशालाभेन सम्भवति। अयं केनचन नरेणानुसृतस्य नैतिकस्य तथाध्यात्मिकस्यानुशीलनस्य मार्गत्वेन धर्मरूपं बौद्धतत्त्वमुपस्थापयति। 

सर्वे भारतीया धर्माः प्राग्भारतीयकालीनस्य बोधविशेषस्य प्रभुत्वं स्वीकुर्वन्ति। वैदिके वा प्राचीनपारसिके वा वाङ्मये विध्यर्थकेन शब्देनायं प्रकाशितः।

इदमेव मतं यत्, सर्वाणि वस्तूनि सत्त्वानि च तेषां कृते उपदिष्टं कंचन मार्गमनुसरन्ति अनुसरेयुर्वा। अयं मार्गः सत्तावतो विश्वस्य यथायथस्वभावनिर्माणयोः उपरि प्रतिष्ठितो वर्तते, येन सूर्यो यथासमयमुदेति, ऋतव आवर्तन्ते, प्रत्येकं पृथगंशः स्वीयकर्तव्यं सम्पादयति। समाजेषु व्यक्तिसंघस्य निर्माणे विकाशे च एतादृशस्य बोधस्य सम्भाव्यता अतिप्राचीनकाले अवश्यमेव समुदिता। कस्याश्चिदुपजातेः सदस्यः स्वस्य वा परेषां वा कृते हितकराणि कार्याणि निर्दिष्टैरुपायैः साधयेत्। कति अन्यानि कर्याणि च निषिद्धानि। परवर्त्तिवैदिककालात् धर्मरूपेण प्रकाशितामिमां धारणां पश्यामः यत्र मनुष्यकृतकर्मणां प्रत्येकं रूपं संश्लिष्टमासीत्। अत्र नीतिः अन्तर्भाविता व्यापकतरभावेण।

अयं शास्त्रोक्तो विषयः बुद्धकालस्य प्राग् बुद्धकालस्य वा ब्राह्मणयागीयसाहित्येषु दृश्यते। यत्र अतिसूक्ष्मव्यापारोऽपि उपदिष्टः यज्ञवेदिषु व्यवहृतानाम् इष्टकानामाकृतिं संख्यां चापि अपरित्याज्यः। आदिसूत्रस्य सखण्डज्ञानेन यत् ज्ञायते, तत्र अयं व्यापरः सर्वाणि अन्यकर्माणि समावृत्य इव यज्ञीयानां तथा शास्त्रोक्तानामनुष्ठानानां विधानं ददाति। अयमेव पुरोहितानां धर्मः यैः यागा नियन्त्रिता योद्धृणां गृहस्थानां शूद्राणां च स्वस्वधर्मः व्याख्यातः।

किन्तु खृष्टपूर्वष्ठशतके प्रतिवादाः समुत्थिता अभवन्, न धर्मस्य विपक्षे, अपि तु ब्राह्मणवर्णेन गृहीतस्य कर्त्तव्यविषयकस्याभिमतस्य विपक्षे। तदभिमतवेम समाजस्य अपरेषु विभागेषु धर्मत्वेन घोषितम् ब्राह्मण्यधर्मस्तदापि भारतवर्षस्य सम्पूर्णपूर्वप्रान्तम् नोपगतः, बुद्धतत्त्वस्य स्वालयेऽपि सम्भवतः नूतन एव विरोधस्य तथा प्रत्यभियोगस्य सम्भुखीनोऽभवत्। तत्र क्षत्रियवर्णावलम्ब्निनां शाक्यानामभियोग एव सुविदितः। यद्यपि च ब्राह्मणैः सह संलापेसु आचरणेषु च अश्रद्धा न दृश्यते, तथापि तेषामभिमतानि समालोच्यन्ते प्रत्याख्यायन्ते च। बौद्धधर्मे अयं न कोऽपि विशेषः, न हि कोऽपि सन्देहावसरः यत् अपरे ये अब्राहाणां आचार्याः सन्न्यासिनश्च पृथिवीं परित्यज्य गताः तान् अधिकृत्य रचितानि उपाख्यानानि यथार्थवस्थामुपन्यस्यन्ति। एते आचार्याः प्रतिष्ठितधर्ममतस्य विरोधितां चक्रुः, नूतनं च दर्शनं ससृजुः। तत्र सत्ताविषयकानि तत्त्वानि, मुक्तिलाभस्य उपायाश्च सन्ति। शुद्धसुखवादात् वस्तुवादात् चारभ्य आत्मनिग्रहस्य चरमं रूपमपि तत्र वैशद्येन वर्णितम्। तत्कालीने बोद्धधर्मे अपरे द्वे धारणे आस्ताम् - प्रथमतः कर्मवादः, द्वितीयतश्च संसारतत्त्वं पुनर्जन्मवादो वा। दुःखपापयोः चिरन्तनविवादे एते द्वे एव भारतीये प्रतिवचने। कश्चित् जनः पापं करोति, आपातदृष्ट्या तस्य फलं न प्राप्नोति, तर्हि तत् पापाय स परजन्मनि दण्डं लप्स्यते। कति तत्त्वानि पापं दोषं च इति वाचकं सत्यमिति गृह्णाति। इदं मतं बौद्धार्हतां कथाभिः आत्मपक्षं समर्थयति - ये मृतजानानां भाग्यानि द्रष्टुं शक्नुवन्ति। तथा च, ये जनास्तेषां भाग्यं वक्तुम् अपरजगतः प्रत्यागताः तेषां भाग्यानि अपि प्रत्यक्षीकर्तुं समर्थाः। एवमिदं जगत् तदेव स्थानं यत्र हितार्थं कर्ममार्गानुसरणं प्रयोजनीयम्। अत्र कश्चिज्जनो निश्चितं जानीयात् यत्, स एकदा तत्कृतपापाय दण्डियो भविष्यति।

एतदर्थं स जानीयात् - को धर्मोऽनुसरणीयः, का वा विश्वस्य यथार्थं प्रकृतिः, इति, यत् तस्य कर्मपथं प्रभावितं करोति। प्रतिद्वन्द्विसिद्धाचार्यैः प्रकृतः पन्था आविष्कृत इति प्रत्ययः प्रतिष्ठितः।

नीतिगतया दिशा बौद्धदर्शनं पाश्चात्यदेशेषु सुविश्रुतम्। अनयैव च दिशा अस्य दर्शनस्य स्थापयितुः महत्त्वं तथा मूलत्वं परिलक्ष्यते। इदं विवेचितं प्रचलितमतानां परित्यागाय संशोधनाय वा ऐतिहासिके विकाशे, अथवा अपरैः दर्शनैः सह सम्पर्के, यानि मानवताधर्मिनैतिकादर्शानां निर्दिष्टां प्रगतिं सूचयन्ति। अत्र न केवलं सन्न्यासिजीवनविधिरस्ति, अपि तु साधारणानां जनानाम् यो विधिः प्रात्यहिकजीवने सर्वेषु कर्त्तव्येषु प्रयुज्यते। सन्न्यासिक्षेत्रे यो जनो वर्तमाने जीवने निर्वाणरूपं परमं पुरुषार्थं लब्धुमिच्छति तस्य पक्षे नैतिका नियमाः तस्य धर्मानुशीलनस्य अवश्यकर्तव्याङ्गविशेषाः। प्रश्नातीतमेवेदं तथ्यं यत्, बुद्धः स्वप्रत्यक्षीकृतां सर्वोत्तमां नीतिशिक्षां जग्राह। प्रत्येकं दर्शनं तस्य पूर्वाधिकारिभ्यः प्रकाशते, बुद्धश्च स्वयं पूर्वतननीतिमार्गच्युतान् ब्राह्मणान् निन्दन् वर्णितः। उपदेशदानकाले बुद्ध उवाच - पृथिव्यां बहवो ब्रह्मरूपा जनास्तिष्ठन्ति ये नूतनोपदेशं ग्रहीतुमुन्मुखा आसन्। तेषां समीपे सप्रमाण ऐशोन्मेषः साधितः यस्मै तेषां नैतिका स्वभावा अभिलषन्ति। अपि च, चिरन्तरधम्मत्वेन ऐशोन्मेषो वस्तुस्वभावपक्षे सहजातः। बुद्धेन तद्वस्तु पुनराविष्कृतं यत् प्रायेण विलुप्तमासीत्।

विशिष्टलक्षणद्वयं बौद्धनीतिविज्ञानाय पृथक् मर्यादां ददौ। प्रथमतः साधारणानां जनानां कृते व्यावहारिकं तथा कार्यकरं दर्शनम्। द्वितीयतः, प्रचलितेन विश्वासेन विधिना वा सम्पादितानि निपुणानि कार्याणि आध्यात्मिकतया नवां मात्रां लभन्ते स्म। अपि च, एषु कार्येषु नैतिकं तात्पर्यं प्रतिफलितम्। कूटदन्तेन विप्रेणालोचनायां बुद्ध उवाच - कश्चित् प्राचीनः राजा महायज्ञं कर्त्तुमियेष। परिशेषे स तं यज्ञं कर्तुं तस्य गृहपुरोहितेन उत्साहितो बभूव - यत्र षण्ड-छाग-कुक्कुट-शूकरादि-प्राणिवधो नाभूत्, कोऽपि वृक्षो न छिन्नः यज्ञीयस्तम्भाय। आच्छादनाय तृणानि न छिन्नानि, दासा भृत्याश्च न ताडिताः, किन्तु ते रोदनं तथा दण्डभयं न कृत्वा तेषां कर्माणि चक्रुः।

कूटदन्तः पप्रच्छ - को यागः अस्मात् यज्ञात् प्रसिद्धतरः, अथवा महत्तरं फलं ददाति इति। बुद्ध उवाच - धार्मिकाय सन्न्यासिने भिक्षाया दानं खलु महान् यज्ञः। तस्मान्महत्तरो यागश्चतुर्गुणं दानम्, तस्मात् महत्तरं बुद्धशरणम्, तस्मादपि महत्तरं विदुषां वाक्येषु प्रत्ययपरायणत्वम् इति। 

तत्र पञ्च नैतिका विधयः सन्ति, साधरणजनैरपि पालनीयाः। तथा हि - हत्यापरिहारः, अदत्तस्याग्रहणम्, कामादिव्यसनत्यागः, मिथ्याभाषणपरिहारः, मत्तताजनकात् द्रव्यात् विरतिश्च।

सिङ्गालकोपदेशे बुद्धस्तथा वर्णितो यथा स दिग्भागषट्कपूजनरतं कञ्चित् गृहस्थं ददर्श (प्रधाना दिशः, अधश्च ऊर्द्ध्वं च)। स वदति तस्य पिता तं तत्करणाय आदिदेश। बुद्धस्तमेतत्करणाय न निनिन्द। किन्तु स केवलमुवाच - तेन प्रकारेण दिशः न पूजयितव्या इति। स निर्दिशति पापकर्मचतुष्टयम्। तथा हि वधः, चुरकर्म, कामादिषु प्रश्रयः, मिथ्याकथनं चेति। स निर्दिशति दोषकरणस्य चत्वारि क्षेत्राणि। तथाहिपक्षपातित्वम्, घृणा, मूर्खता, भीतिश्चेति। अपि च, धनलाभस्य षट् उपायास्तेषु च षट् विपदः, बन्धुवच्छत्रुचतुष्टयम्, चत्वारि यथार्थमित्राणि च।

यथार्थशिष्यः पूर्वां दिशं पितराविति मन्यमानः पूजयति। स वदति - ‘अहं ताभ्यां पालितः, अहं तौ पालयिष्यामि, अहं तौ सेविष्ये, अहं संसारं पोषयिष्यामि, अहं च गतेभ्यः आत्मभ्यश्च हविः दास्यामि’ इति, पितरौ च पञ्चप्रकारैः तस्मै प्रतिदास्यतः एवम् अन्यासु दिक्षु द्रष्टव्यम्। आचार्येषु कर्तव्यं साधयित्वा स दक्षिणां दिशं पूजयति। स पत्न्यां विश्वस्तः सन् तस्याश्च भवणेन पश्चिमां दिशं पूजयति। स मित्रप्रेम्णा उत्तरां दिशं पूजयति। तथा च, अधःदेशं दासेभ्यः भृत्येभ्यश्च, ऊर्ध्वदेशं च सन्न्यासिनां विप्राणां च यत्नेन। इदं साधारणबौद्धस्य समग्रं कर्त्तव्यमिति कथितम्। किन्तु इदं साधारणेभ्यः जनेभ्योऽपि समग्रकर्त्तव्याद् अतिदूरे वर्तते। नीतिसम्मतं कर्म ऐहिके तथा पारलौकिके जीवने सुखरूपाय पुरस्काराय कल्पते। इदं सुदृढं शिक्ष्यते। किन्तु इदं न मुक्तये, आत्यन्तिकनिवृत्तये यत्राखिलं वस्तु क्षणिकम्। अतश्च दुःखपूर्णम्। सामान्यो जनोऽपि चतुस्तरीयमार्गमनुसरति। अयं मार्गोऽनुशीलनस्य, अयं तत्क्षणात् सुकर्मणां पुरस्कारे अन्तिमसुखान्वेषणलक्ष्यादुपरि तमुन्नमयति। चतुस्तरीयमार्गव्यवस्था परवर्त्तिषु कृतिषु दरीदृश्यते। यद्यपि इयं मूलानुशासनेऽस्ति, तथापि अत्र किल प्राचीनोपदेशस्य पुनर्वर्गीकरणं लक्ष्यते। साधारणा जनाः प्रायेण प्रथमस्तरत्रयलाभाय दृश्यन्ते। 

प्रथमे स्थरे सतापन्नं नामकं प्रवाहं प्रविष्टः नरः बन्धनत्रयं नश्यति। तथा हि - स्थायिनि आत्मनि विश्वासः, संशयः प्रत्ययश्च सुकर्मानुष्ठानेषु। एवं च स दुःखात्मकपुनर्जन्मपात्रतातो मुक्तो भवति। ततः स सम्यक् ज्ञानाय कल्पते।

द्वितीये स्तरे बन्धनत्रयं विनश्य, इन्दियवृत्तिं संयम्य, विद्वेषं, मानसिकं मोहं च प्रशम्य, स एकदाप्रत्यावर्त्तनकारी भवति (एकदागामी), तदवस्थायां च उपरते तस्मिन् स सकृत् दुःखसमुत्सादनात् पूर्वम् इदं जगत् प्रत्यावर्तते।

तृतीयतः, निम्नस्तरीयबन्धनपञ्चकं विनश्य (विषयासत्त्या द्रोहेण च सह प्रागुक्तत्रयम्), स उच्चतरे जगति पुनर्जायते - यस्मात् पुनरागमनस्य सम्भाव्यता नास्ति। तत्र स निर्वाणं लभते।

एषु त्रिषु स्तरेषु सुकर्मसञ्चयस्य अभिप्रायो न तिष्ठति। नीतिशिक्षणमत्र प्रयोजनीयमङ्गम्। यत्र नीतिनिन्दितकर्मसाधनाय प्रकृता प्रवणता तिरोहिता भवति। विशेषतः, जगति कस्मैचित् स्थितिशीलाय रूपाय तृष्णा (तन्हा), तां प्रति प्रवणताया उच्छेदनम् अधिकं गुरुत्वपूर्णं लक्षणम्। बन्धनादिक्रमेण वर्गीकृता विभिन्नरूपा तृष्णा दुःखोद्भवस्य दुःखनिरोधस्य च ज्ञानेन विनष्टिं याति। ततः चतुर्थः स्तरः - अर्हतां स्तरः - उपस्थितो भवति। अस्यां दशायां दश्चित् जनो यदि इतोमध्ये इदं जगत् न त्यजति, तर्हि स स्वत एव असामान्यः जायते। स तृष्णाया मुक्तो भवति - यया साधारणः नरः कमनीयं पार्थिवं जीवनं वहति। ततः तृष्णामुक्तो जनः हृदयेन अन्तर्ज्ञानेन च मोक्षस्य बोधे वसति। अस्य परमानुभवस्य मार्गोऽष्टाङ्गिकः एव। तथा हि - सम्यग् दृष्टिः, सम्यक् संकल्पः, सम्यग् वाक्, सम्यक् कर्मान्तः, सम्यगाजीवः, सम्यग् व्यायामः, सम्यक् स्मृतिः, सम्यक् समाधिश्चेति। 

अस्य विषयस्य इतिहाससम्मते विचारे अयमेव स्वाभाविकः प्रश्नः यत् वयम् विकासप्राप्ते दर्शने किं पश्यामः, याथातथ्येन बुद्धोपदिष्टे दर्शने वा किं तिष्ठति। भेदो न स्पष्टः। तथा हि - दीघस्य आद्येषु त्रयोदशसुत्तेषु शीलाख्या नीतिमाला वर्तते। इयं निःसंशयं सम्पादकेन संयुज्यते - येन आलोचनेषु गृहीता। तथापि इयं च तदालोचनेभ्यः प्राचीनतरा। इयं निःसन्देहेन साम्प्रतिकसम्पादितांशेभ्यः प्राचीनतरा। किन्तु आलोचनानां अन्येऽशाः सत्यमेव पुरातनाः। बहवः किल आदिमेषु शिक्षणेषु अन्तर्भूताः। अति भागाः सन्ति ये अयत्र प्रायशः दृश्यन्ते। ते इव सर्वे पुनरुक्तिमूलका अनुच्छेदा संयोजनकवलिता इति मतम्। तान्तरेण प्राचीनतमा अनुच्छेदा मूलं तत्वं निर्दिधन्ति - यत् शिष्यैः बुध्यते। आलोचनेषु संवादेषु वा अन्यतमस्य ग्रहणेन इदं दृश्यते यत् निर्दिष्टपर्याये सा शिक्षा कीदृशी आसीत्, ततश्च प्राचीनोपदेशस्य उद्धृतेः तथा पुनर्निमितेः प्रचेष्ठा विचार्यते। वस्तुतः संयोजनमूलका अंशा मूलं तत्त्वं संशोधयितुं न यतन्ते। अथवा ते न नूतनं किञ्चिदुपदिशान्ति, न वा कस्यापि विरोधितां कुर्वन्ति।

एषु संवादेषु सन्न्यासिग्रहणफलसुत्ते बौद्धधर्मोपदेशस्य पूर्णतमं तात्पर्यं लक्ष्यते। अयं संवादः नृपस्य अजातसत्तोः आख्याने प्रवेशं लभते - यः विरोधिसम्प्रदायषट्कस्य प्रधानानामनुसन्धानात् परं बुद्धस्यं समीपमुपगत इति कथ्यते। तत्र बुद्धस्योत्तरं बौद्धसन्न्यासिन उन्नतिं वर्णयति - यत्र सम्यग् ज्ञानलाभेन सह नीतिबोधस्य अन्तर्दृष्टौ समाधेश विभिन्नाः पर्याया वर्णिताः।

राजा बुद्धं पृच्छति - ‘भवान् किमिह जगति सन्न्यासिजीवनस्य फलं व्याख्यातुं शक्नोति ?’ कश्चिद्दासो गृहस्थो वा केवलं जगत्त्यागेन जयति इति सुफलं निर्दिशन् बुद्धः कस्यचिद् बुद्धस्य समुदयं वृत्तान्तं गृह्णाति। कश्चित् जनः तत्त्वं श्रुत्वा बुद्धे विश्वासं लभते। स पश्यति यत् स गृहे यथायथं धार्मिकं जीवनं वोढुं न शक्नोति। स च जगत् त्यजति। स नैतिकान् नियमान् पालयति, इन्द्रियप्रवृत्तिद्वारं रक्षति, मनस्वितां तथा जागरूकतां लब्ध्वा सन्तुष्टः तिष्ठति। एषु विभागेषु आद्यस्य विस्तृता व्याख्या शीलनामकेऽशे लब्ध्वा सन्तुष्टः तिष्ठति। एषु विभागेषु आद्यस्य विस्तृता व्याख्या शीलनामकेऽशे दीयते, योऽशः क्षुद्र-मध्य-महत्क्रमेण विभज्यते, यत्र च विषयाः संक्षेपेण उल्लिखिताः। 

प्राथमिकनैतिकविधीनां प्रथमे भागे यतिः प्राणिनां वधं त्यजति यष्टिप्रयोगं छुरिकाप्रयोगं वा न करोति, दयावशात् सर्वेभ्यः प्राणिभ्यो हिताय करुणय वसति।

अदत्तवस्तुग्रहणं परित्यज्य स केवलं दत्तं वस्तु गृह्णाति इच्छति च, चौरकर्म न कृत्वा वसति।

व्यभिचारं परिहाय स सम्पूर्णशुद्धतायां वसति 

मिथ्यात्वं परित्यज्य स सत्यं वदति। स सत्यवादी, विश्वासी, विश्वस्तः सन् जनेषु वाग्भ्रष्ठो न भवति।

अपवादं विहाय स तन्न वदति यद् एकत्र तेन श्रुतं किन्तु अन्यत्र कलहकारणम्। स विभागं शमयति, मित्रताम् अनुप्रेरयति, ऐक्ये हृष्यति, वदति तदेव येन ऐक्यं जायते।

कर्कशभाषापरित्यागात् तस्य वाक् दोषशून्या, मनोहारिणी मर्मस्पर्शिनी, मार्जितां जनचित्ताकर्षिका संवृत्ता।

अनर्थकवाक्यप्रयोगं न कृत्वा स यथायथं वदति, तत्त्वं नियमं च अनुसृत्य वदति। तस्य वाक्यं स्मृतियोग्यमुदात्तं स्पष्टं प्रसङ्गोचितं च।

ततः स सन्न्यासिजीवनोपयोगिनः परवर्त्तिनो बहून् नियमान् अनुसरति। स यथाकालं खादति, स नृत्यगीतादिं न पश्यति, मालां, गन्धद्रव्यं, भूषणानिं, उच्चां शय्यां न व्यवहरति। स स्वर्णं रौप्यं च न गृह्णाति, न च निर्दिष्टप्रकारं भोजनम्, दासजीवभूमिरूपां सम्पत्तिमपि न गृह्णाति। स मध्यस्थरूपेण कर्म न करोति, क्रये विक्रये च अंशं न गृह्णाति, तत्र च संश्लिष्टं किमपि दुष्टाचारं नावलम्बते।

मध्यनीतिमालायां सन्ति बीजांकुराहतिपरिहारः, भोज्यादिवस्तुसञ्चयत्यागः, कौतिकदृश्यावलोकनाद् विरतिः अपि च, प्राणियुद्धम्, प्रतियोगिता, क्रीडा इत्यादीनां प्रदर्शनात् विरामः, द्यूतादिभाग्यक्रीडात्यागः, देहसेवार्थविलासद्रव्यव्यवहारपरिहारश्च। स ग्राम्यभाषणे ग्राम्यकथायां च प्रश्रयं न दर्शयति, तत्त्वं गृहीत्वा न कलहायते, नृपादीनां दूतत्वं न करोति, अथवा न जिह्वानां वञ्चनामयधारणामयं अभ्यासं साधयति।

महानीतिमालायां बहुविधकलाचारसंस्काराणां परित्यागोऽन्तभूतः, येषामाचरणात् विप्रा विशेषेण अभियुक्ता आसन्। त्यक्तव्या विषया हि एवम् दैहिकलक्षणव्याख्या, अशुभलक्षणानां, स्वप्नां मूषिककृतचिह्नां विश्लेषणम्, विविधज्ञानुष्ठानम्, इन्द्रजालप्रदर्शनम्, वस्तुषु व्यक्तिषु जीवेषु च शुभलक्षणानां व्याख्या, युद्धजयविषये सिद्धादेशः, ज्योतिर्विज्ञानविषयं, दुर्भिक्षं, महामारं, शुभदिनं, मन्त्रप्रयोगं चाधिकृत्य भाविकथनम्।

बौद्धसन्न्यासिना सर्वप्रकारेन्द्रियसुखं त्यक्तव्यमिति कारणात् बौद्धनीतिशास्त्रं सन्यासधर्मीति कथ्यते। तथापि इदमुल्लेखनीयं यत्, आसु नीतिषु केवलं सुखविरतौ अतिन्यूनं गुरुत्वमर्प्यते। अन्यतश्च, यथाद्योपदेशे आत्मनिग्रहः सुदृढं निन्द्यते। अत्र किलापराधः स्यादिति बोधिलाभात् प्राक् बुद्धस्य भ्रान्ततपस्यायाः वर्णनायां द्योतितम्। नग्नसन्न्यासिनां सन्यासाचरणानां प्रत्यावर्त्तिनी सूची अपि अस्ति। यथा, दीघनिकायो, १.१६६, तुलनीयम् - अस्मिन् सुत्ते राइस डेभिड्स् कृता भूमिका, १.१०६.

अथ बुद्धेन समाधिफलं वर्णितम्। समाधिपदेन गूढध्यानापेक्षया अतिरिक्तं किञ्चित् बुध्यते। तदेवाध्यात्मिकमनुशीलनम् तथा मानसिकविनयनं यत् सम्यग् ज्ञानाय कल्पते  एषु अन्यतमं खलु विषयैशेषे मनःसंयोगस्यानुशीलनम् येनेदमेकनिष्ठतयाधिकतरं समाहितं भवति। तथा च शारीरिकदशां याति यदा चेतनक्षेत्रं संकीर्णं तीव्रं च जायते। तस्मिन् क्षणे च तत् वाह्यिकप्रभावेभ्यो व्याकृत्तं भवति। अनेन सह पाश्चात्यगूढतत्त्वस्य तुलना पश्चात् वक्ष्यते।

बौद्धसन्न्यासी यत्र इन्द्रियपञ्चकादाशङ्कामनुभवति तत्रैव स संयतः सन् घनिष्ठं शरीरव्यापारं न लक्षयित्वा षष्ठेन इन्द्रियद्वारा मनसा इन्द्रियव्र्ऱ्इत्तिद्वारं रक्षतिं। एवं स लोभात् आशाहीनत्वाच्च रक्षितो भवति। मन्दचिन्ता तस्योपरि प्रभुत्वं न करोति। तथा च सोऽनल्पं सुखमनुभवति।

ततः सन्न्यासी स्मृतिं लभते। तथा च स किं करोति, याति, आयाति, पश्यति, आत्मानं तनोति, तस्य वसनं परिधत्ते, पात्रं गृह्णाति, एवं प्रात्यहिकजीवनस्य प्रत्येकं कर्मणि स पूर्णचैतन्यवान् तिष्ठति, यथा स यत्नहीनत्वात् अनुचितोपायेन कर्म न करोति। तदा स सन्तुष्टः सन् तेन सह तस्य वसनं भिक्षापात्रं च गृह्णाति यथा पक्षी गृह्णाति पक्षयुगलम्।

नैतिकता, जितेन्द्रियता, आचरणेषु एकनिष्ठता, सन्तुष्टचित्तता चेतिगुणचतुष्टयेन सन्न्यासी निर्जने स्थाने, वने, वृक्षस्याधः, पर्वते, पार्वत्त्यगुहायां समाधिक्षेत्रे वा वसति, ततः भोजनात् परं व्यत्यस्तपादोऽथ च दण्डवत् एकचित्ततया उपविशति। स लोभं त्यजति, लोभशून्यहृदयः सन् वसति। स तस्य चित्तं लोभात् विद्वेषात् च मुञ्चति, प्राणिनां मङ्गलाय करुणया उषित्वा स आलस्यात्, मोहात्, सन्देहात् च मुक्तो जायते। यदा स आत्मनि प्रतिबन्धकपञ्चकस्याभावं पश्यति, तदा उल्लासो जायते, उल्लासाज्जायते हर्षः। यदा मनः हर्षम् अनुभवति, तदा शरीरं सत् सुखायते, सुखायमानं मनश्च समाहितं जायते।

ततस्तिष्ठति समाधेः चतुर्णां पर्यायाणां वर्णना। ते विविधेषु विषयेषु ध्यानस्य पद्धतिवैविध्यात् जायन्ते। अत्र अस्माकं केवलं चेतनापरिणामवर्णनास्ति।

(१) इन्द्रियपरायणता च मन्दा चिन्ता चेत्याभ्यां मुक्तः सन् सन्न्यासी सहर्षसुखस्य प्रथमे पर्याये वर्तते। यत् सतर्कं सानुसन्धानं च तिष्ठति। यच्च रहस्यम्। तदा रहस्यहर्षसुखाभ्यां सन्न्यासी आप्लुतो भवति, तस्य शरीरं रोमाञ्चितं भवति। तस्य शरीरस्य न कोऽप्यंशः रहस्यहर्षसुखाभ्यामस्पृष्टः तिष्ठति।

(२) पुनश्च, तर्कानुसन्धानविरतौ सत्यां निर्दिष्टे लक्ष्ये समाहितमनसा आन्तरिकप्रशान्तदशायां स समाधिजहर्षसुखयोः द्वितीयं पर्यायं याति। तदा तर्कानुसन्धानयोरनुपस्थितिः दृश्यते। अस्यामवस्थायाम्, रहस्यहर्षसुखाभ्यां स आप्लुतो भवति, तस्य शरीरं रोमाञ्चितं भवति। तस्य शरीरस्य न कोऽप्यंशः अनेनास्पृष्टः तिष्ठति।  

(३) पुनश्च, हर्षे द्वेषे च समवृत्तित्वात् स मनस्वी तथा चैतन्यवान् सन् सुखानुभवं करोति - एषावस्था समवृत्तितया मनस्वितया सुखेन चावस्थितिरिति बुद्धैः कथ्यते। अस्मिन् क्षणे स हर्षहीनसुखेन आप्लुतो भवति। तस्य शरीरं रोमाञ्चितं भवति। तत्र न किञ्चित् स्थानमस्पृष्टं तिष्ठति।

(४) पुनश्च, सुखं च दुःखं च विहाय हर्षविषादयोः तिरोभावात् प्राक् स दुःखसुखशून्यं समाधेः चतुर्थ पर्यायं प्राप्नोति। तत्र एकचित्तागता विशुद्धिः समवृत्तिता च तिष्ठतः। तदा स शरीरं रोमाञ्चितं कुर्वन्नास्ते। मनः तिष्ठति विशुद्धं स्वच्छं च। तस्य शरीरे न किञ्चित्तिष्ठति तेनास्पृष्तमिति।

सन्न्यासी एतदवधि तस्य चित्तं हृदयं च परिपुनीते। तथा च, प्रकृतसत्यानुभवं प्रति चालितः सन् यत्नेन विनयनं निर्वहति। एभिरनुशीलनैः सोऽलौकिकीं शक्तिम् अर्जयति।

स तस्य मनोयोगं ज्ञानं तथा अन्तर्दृष्टिं प्रति समाहितेन, प्रवित्रीकृतेन, शुद्धीकृतेन, कलङ्कमुक्तेन, दूषणशून्येन, मृदुना, कर्मोद्यतेन, दृढेन, अलङ्घ्येन मनसा प्रेरयति, तस्य बोधो जायते - इदं साकारं मे शरीरं, इदं भूतचतुष्टयेन निर्मितम्, पित्रा, मात्रा च उत्पन्नम्, दुग्धयवागूसमवायम्, घर्षण-पेषण-खण्डन-विलयनानामधीनम्, अत्र चैत्यन्यं मे वर्तते, अनेन इदं सीमितम् इति। 

ततः स मानसं शरीरं स्रष्टुं तस्य मनोयोगं प्रेरयति। अस्य शरीरात् स मानसं शरीरं सृजति यस्य आकारोऽस्ति, अवयवाः सन्ति, वृत्तयोऽपि सन्ति।

स विविधैन्द्रजालिकशक्तीः (इद्धि) प्रति स्वीयमनःसंयोगं करोति। एक एव सन् बहुधा भवति। बहुधा सन् पुनः एको जायते। स निर्बाधं प्रचारपर्वतादीनतिक्रम्य गच्छति। पृथिव्या मध्यं तस्याश्च वहिः प्रविशति। शुष्के स्थले इव जले व्रजति। व्यत्यस्तपादः सन् वायुमध्यतः गच्छति। स स्वहस्ताभ्यां शक्तिमन्तं चन्द्रं सूर्यं च स्पृशति। ब्रह्मणः मण्दलम् उपगच्छति च।

शुचीकृतदिव्यकर्णेन स दूरे निकटे वा सर्वत्र दिव्यं मानुषं च शब्दं शृणोति।

स अन्येषां जीवानां मानसिकीं दशां बोद्धु शक्नोति।

प्राप्तान्त्यपर्यायत्रयं विद्येति (विज्जा) अभिधीयते 

(१) सन्न्यासी तस्य पूर्वास्तित्वस्मरणाय मनःसंयोगं करोति। स जन्मनां सहस्राणि स्मरति, अस्तित्वमूलकानि बहूनि चक्राणि स्मरति च। स जानाति यत् अस्मिन् स्थाने स एतन्नामक एतज्जातिकश्चासीत्। प्रत्येकं जनमि तस्य एता अभिज्ञता अभवन्, जीवनकाल एतादृश आसीदिति च स जानाति।

(२) स सत्वानां मृत्योस्तथा पुनर्जन्मनः ज्ञानेऽपि मनःसंयोगं साधयति, दिव्यया शुचीकृतया च दृष्ट्या स नरकस्थान् पापिनः स्वर्गस्थान् धार्मिकान् च पश्यति, यथा प्रासादस्थः जनः तान् जनान् पश्यति ये निम्नस्थं गृहं प्रविशन्ति, तस्माच्च वहिः गच्छन्ति।

(३) ततः स ‘इदं दुःखम्’ ‘इदं दुःखकारणम्’ ‘इदं दुःखनिरोधः’ ‘इदं च दुःखनिरोधमार्गः’ इति। स यथायथं जानाति ‘एते आसवसः’ ‘अयमेवासवनिरोधमार्गः’। यदा स एवं जानाति एवं च पश्यति, तदा तस्य मनः तृष्णासवात्, आकाङ्क्षासवात्, अविद्यासवाच्च मुक्तं भवति। मुक्तेषु मुक्तस्य ज्ञानं भवति। सः अवगच्छति यत् पुनर्जन्म विनष्टम्, धर्मसम्मतं जीवनमारब्धम्। कर्तव्यं कृतम् अतिक्रान्तं विश्वातिरिक्तं किञ्चित् नास्ति।

इदं सामान्यतः स्वीक्रियते यत् अधुना या परिकल्पना दृश्यते, सा विस्तारं प्राप्नोति नैतिकदोषाणां तथा विविधसमाधिभेदानां सूच्यां किल संयोजनं साधितम्। तथापि य परिकल्पनाधुना वर्तते सा प्राचीनेव दृश्यते तत्र कति विकाशा न सन्ति, ये परवर्तिनीषु कृतिषु सन्ति यथा बुद्धघोषस्य विसुद्धमग्गे। तत्र ध्यानस्य चत्वारिंशत् पद्धतयः (कम्मट्ठान्) तिष्ठन्ति यैः समाधिप्रभृतिपर्यायाः जायन्ते। एषु चत्वारः पञ्च वा लाभाः (समापत्ति), तेऽत्र विशेषेण उल्लेखनीयाः। यतः ते बुद्धेन अन्तिमे निर्वाणेऽर्जिता इति कथ्यते। यतः विनयनाङ्गत्वेन ते प्राचीनतरेषु विवरणेषु न दृश्यन्ते, ते किल मूलतः स्वाधीनास्तथा समाधेः सदृशाः केचित् नियमा आसन्। किन्तु ते समाधेरनुक्रमत्वेन व्यवह्रियन्ते। एभिः सह अष्टौ अथवा नव लाभा अपि पुष्टिं यन्ति। समाधिचतुष्टयेन शिष्यः कर्मलोकादुत्तिष्ठति, लाभः च रूपलोकादतिक्रम्य गच्छति।

(१) सम्पूर्णतः शारीररूपप्रत्यक्षम् अतिक्रम्य बाधप्रत्यक्षातिरोभावात्, विचित्रं प्रत्यक्षं नानुभूय सः ‘असीमं चैत्य’मिति प्रत्यक्षीकरोति। तथा च स चैतन्यस्यासीमं पर्यायं लब्ध्वा तत्र वसति।

(२) सम्पूर्णतः देशस्यासीमं पर्यायमतिक्रम्य सः ‘असीमं चैतन्य’मिति प्रत्यक्षीकरोति। तथा च स चैतन्यस्यासीमं पर्यायं लब्ध्वा तत्र वसति।

(३) सम्पूर्णतः चैतन्यस्यासीमं पर्यायमतिक्रम्य स ‘सर्वं शून्य’मिति प्रत्यक्षीकरोति। तथा च स शून्यत्वस्य पर्याय लब्ध्वा तत्र वसति।

(४) सम्पूर्णतः शून्यत्वस्य पर्यायमतिक्रम्य स न चैतन्यं लभते न वा लभतेऽचैतन्यम्। तथा च स तत्र वसति।

इदमेव सामान्यं मतं यत् समाधेरनुशीलनं योगदर्शनादादीयते। इदं सम्भवति। किन्तु प्रत्यक्षं साक्ष्यं स्वल्पमेव लभ्यते। आख्यानेषु कथ्यते यत् बुद्ध आलारकालामः च रामपुत्रः उद्दकश्चेति आचार्ययुगलात् अधीते स। किन्तु अस्माभिरवगतं यत् प्रथम आचार्यः समाधिलाभाय शून्यत्वस्य पर्यायं यावत् उपगतः द्वितीय आचार्यः न चैतन्यस्य न वाऽचैतन्यस्य पर्यायमुपगतः। एतावेव लाभद्वयाय बौद्धशब्दौ। अत्रानुमानाय न कापि युक्तिस्तिष्ठति यत् तत् आख्यानं शिक्षकयुगलविषयकं यथार्थं तथ्यम् उल्लिखति। तौ बुद्धेन धर्मप्रचारात् प्राक् दिवं गतौ। संकलयित्रा केवलं शब्दद्वयं गृहीतम्, बुद्धपूर्ववर्त्तिनाम् असम्पूर्णोद्यमस्य प्रकाश एवात्र हेतुः।

योगदर्शनविषयकमस्माकं सर्वं ज्ञानं बौद्धदर्शनात् परवर्त्ति। द्वयोरुद्भवस्य प्रसङ्गे काचित् साक्षात्तुलना न इष्यते। किन्तु बौद्धसाहित्यपाठात् लक्ष्यते यत् समाधेरनुशीलनं मूलतः न बौद्धदर्शनगतम्। तथापि यथार्थपद्धतिसम्मतसमाधिरेवास्य मूलमिति स्वीक्रियते। बौद्धानुशीलनस्य योगस्य मध्ये सादृश्यस्याधिकरो गुरुत्वपूर्णो हेतुरेवं यत् द्विविधे दर्शने पार्श्वापार्श्वि विकशितेऽभवताम्। न केवलं तुलना चानुकृतिश्च किन्तु कस्यापि सम्प्रदायस्य सदस्यः अन्यं सम्प्रदायं गन्तुं तथा तस्य पद्धतिं ग्रहीतुं समर्थोऽभवत् सम्भवतः प्रतिपक्षदर्शनप्रभावात् बौद्धपद्धतौ असामान्याध्यात्मिकशक्तिग्रहणस्य अन्तर्भुक्तिं पश्यामः। भारतीयमते ताः शक्तयोऽसाधारण्यः, नैकान्ततः अस्वाभाविक्यः न वा अतिस्वाभाविक्यः। किन्तु ताः शक्तयो विद्यनुरूपानुशीलनस्य स्वाभाविक्यः परिणतयः एव। परवर्तिबौद्धरचनासु एते विषयाः सुस्पष्टा अभवन् तत्र तत् संक्रान्तौ द्वौ सुव्यक्तौ उपायौ दृश्यते। एकतः, अविश्वासिनां धर्मान्तरीकरणाय साक्ष्यत्वेन अलौकिककर्मादिप्रदर्शनस्य प्रवणता जायते। यथा लक्ष्यते कस्सपत्रयस्य धर्मान्तरीकरणाख्याने तथा कपिलावत्युनगरे बुद्धकृतालौकिककर्ममूलकाख्याने। स प्रायेण कस्यचित् शिष्यस्य साहाय्यार्थं वावधानार्थं वात्मनः मानसीं मूर्तिं प्रेषयितुं वर्णयति। अथवा सः अन्येषां मनोगतं वचनं पठति इति दृश्यते।

अपरतश्च, आसां शक्तीनामर्जनं न परमपुर्षार्थमुखि इति अन्यत्रावमतम्। यद्यपि नानाविधा अर्हतः पुरुषाः विभिन्नमात्राक्रमेण अलौकिकशक्तिमर्जयन्ति, तथापि बुद्धः स्वयं तासां शतीनां प्रयोगाय तस्य शिष्यान् निषिषेध इति कथ्यते। कश्चिद् अबौद्धोऽपि तस्य पूर्वजन्मनः ज्ञानं लब्धुं शक्नोति, किन्तु उपलब्धेः जाड्यत्वात् स केवलं चत्वारिंशच्चक्राणि स्मर्तुमर्हति इति बुद्धघोषेणोक्तम्। महालिसंवादे बुद्धः दिव्यरूपदर्शनस्य दिव्यध्वनिश्रवणस्य च शक्तिं वर्णयामास, किन्तु ‘समाध्यभ्यासोपलब्धये सन्न्यासिनः महा सह धार्मिकं जीवनं नानुसरन्ति।’

दीघनिकाये च मज्झिमनिकाये च समाध्यभ्यासस्य प्रधानं स्थानं तिष्ठति। किन्तु उच्चतमगूढदशापक्षता केवलं पद्धतिः इति ननुमीयते। सा दशा केनापि प्रकारेण न लक्ष्यीभूता, किन्तु सा दशा ज्ञानलाभाय अन्यतमोपायरूपैव। अस्मिन् जीवने एव हृदयस्य अन्तर्दृष्टेश्च मुक्तये सहायिकापि। ‘विपस्सिन्’ - बुद्धस्य प्रथमजीवनस्याख्याने - यत्र मुख्या घटनाः गोतमस्य घटनानां समानाः - तस्य जन्मनि सिद्धादेश द्वात्रिंशच्चिह्नैः त्रिभिः प्रसादैः, सन्न्यासस्य बोधिज्ञानस्य च चतुर्भिर्लक्षणैरुपेत आसीत्। किन्तु विपस्मिनः बोधिलाभे कुत्रापि विशिष्टा गूढा पद्धतिर्नास्ति। तेन दशविधकार्यकारणशृंखला चिन्तिता। तथा च, प्रत्येकसम्बन्धावसानज्ञानेन दृष्टिश्च ज्ञानं च जायेते स्म।

बौद्धगूढतत्त्वानुशीलने तत्प्रकारेण अधिकतरं सादृश्यं वर्तते यत्र भगवता सह मिलनस्य लक्ष्यं वर्ण्यते। परवर्ती प्रकारः व्रेमण्डमहाभागेन व्याख्यातः - यत्र सम्पूर्णतः क्याथोलिकदृष्टिभङ्गीजातानि सामान्यानि वैशिष्ट्यानि प्रतिफलितानि। स तं व्यापारं स्वभावजभावत्वेन वर्णयति यः प्रत्यक्षतः प्रतिपूर्वम् अकस्मात् चेतनमनसो निम्नेऽवस्थितेन आध्यात्मिकसामग्रीग्राहेण निर्दिष्टान् प्राणान् चालयति तदध्यात्मं वस्तु बहुषु एकम्, विशृंखलासु शृंखलां, क्षणिकेषु चिरन्तनम्, स्रष्टरि च दिव्यम्।

अयं व्यापारः प्रायेण बौद्धगूढत्त्वेन सह प्रयोज्यः। यो न केवलं मन्मयचिन्तनस्य प्रकाशः, अपि तु न्यूनतमाभिप्रायेण प्रकृततत्त्वानुसन्धात्मक एव, यथार्थप्रतीतवस्तुसत्यलाभात्मकश्च।

डः एम. व-हन महाभागेनोच्यते यत् एकश्च सर्वश्च साक्षात् तत्क्षणात् च परमतत्त्वोपलब्धये सर्वग्रासिन्याकाङ्क्षया गृह्येते। (या हि तीव्रा धार्मिकी अनुभूतिः) तेषां लक्ष्यमुपगन्तुं ते नियतं सहजदिव्यसम्भावनासमूहं जागरयन्ति यदा बह्यिकसत्यात् सम्पूर्णविविक्ततया यथार्थविश्रामदशायां मनः निविश्यते। 

संश्लिष्टपद्धतयः संश्लिष्टाध्यात्मरीतयश्च अपि समाना लक्ष्यन्ते। उभयत्र ध्यानेन समाधिना चानुसृतः पूर्ववर्त्तिनैतिकविनयनविषयोवश्यमेव वर्त्तते। यत्र मनोयोगः कस्मिंश्चिद्वस्तुनि आवद्धस्तिष्ठति तत्र च आवेगीयपरिवर्त्तनेन सह चैतन्यस्य संकीर्णता अथ च सुतीव्रता सहगामिनी तिष्ठति। अकस्मात् काचिन्नवाभिज्ञता जायते। खृष्टीयगूढतत्वे साभिज्ञता व्यक्तिचेष्टया न घटते, किन्तु यत् किंचित् प्रदत्तम् - ‘अनुभूतेश्वरोपस्थितिः।’ अत्र प्रकृतसमपर्यायाङ्कनमसम्भवमेव। बौद्धः न किमपि वाह्यिकं साहाय्यं स्वीकरोति। स ईश्वर इति यद्वस्तु जानाति तदपेक्षया उच्चतरं स्थानं स उपगत इति स स्वयं विश्वसिति।

किन्तु सोऽचिन्तितपूर्वोपलब्धिविशेषस्याभिज्ञतां लभते (सच्चिकिरिया), यदा परिपूर्णसत्यज्ञानं तं प्रत्यात्मप्रकाशं करोति, तथा च सः अर्हतः दशां प्राप्नोति।

सन्न्यासिनाधुना या दशा प्राप्ता सैव अपरा तटी, मृत्युविहीना अर्थात् स्थायिनी ध्रुवा वा स्थितिः निर्वाणाभिधेया। निर्वाणशब्दः (पालि-निब्बान) निर्वापणं न विशेषेण बौद्धः अस्य प्रयोगश्च तथा धारणया परिवर्तते यां प्रत्येकं धर्मसम्प्रदायः मनुष्यस्य परमपुरुषार्थत्वेन परिपोषयति। उक्तानुच्छेदादिदं स्पष्टम्, यत् बौद्धानां समीपे ‘निर्वाणं’ तृष्णाया निर्वापणम्, सर्वविधरूपकामनाया निर्वापणम्, तथा च आनुषंगिकी दुःखनिवृत्तिरिति। तृष्णाया आकाङ्क्षाया मुक्तः वानासक्तः सन् सन्न्यासी अत्राधुना चातर्दृष्ट्या मृत्युविहीनां शान्तिं याति - यैव परिवर्त्तनरहिता निर्वाणदशा। 

निर्वाणं व्यक्तिविलुप्तिरिति मतस्य विचारेण प्रयोजनं नास्ति। मूलग्रन्थेषु अस्य मतस्य समर्थनं न प्राप्यते। तथापि प्रकृतार्थस्य प्रचुरं साक्ष्यं वर्तते - इह जीवने आकाङ्क्षानिवृत्तिः। - यथा श्रीमती राईस देभिड्ष्महोदया मन्यते। आकाङ्क्षा अग्निना उपमीयते। तस्या अनुबन्धश्च इन्धनप्रयोगेन उपमीयते। एवं संवादे इन्धनस्योपरि - तस्याकाङ्क्षा वर्धते य इन्धनोपयोगिवस्तुषु भोगस्यान्वेषणं करोति। आकाङ्क्षायै इन्धनम्, इन्धनाय जीवितेच्छा, जीवितेच्छायै जन्म, जन्मने वार्धक्यं मृत्युश्च। ततः जायन्ते क्षोभः शोकः, व्यथा, दुःखं हताशा च। एवं दुःखसमूहः एव सर्वेषां मूलम्। 

यथा वृहदग्निपुञ्जः काष्ठानां दश, विंशतिः, त्रिंशत्, चत्वारिंशत् वा भारान् ज्वालयति, कश्चन नरश्च तत्र काले काले शुष्काणि तृणानि गोमयानि काष्ठानि च निक्षिपति, तथा च स वृहदग्निपुञ्जः दीर्घं कालं तदिन्धनैः ज्वलयन्नेव तिष्ठति।

यो जन इन्धनोपयोगिवस्तुषु दुःखं पश्यंस्तिष्ठति तस्याकाङ्क्षा विरमति। आकाङ्क्षायां विरतायां इन्धनं विरमति। इन्धने विरते जीवितेच्छा विरमति। तस्यां विलुप्तायां जन्म न भवति। जन्मना च सह जरा च मृत्युश्च न जायते। तस्मात् क्षोभः शोकः, व्यथा, दुःखं हताशा च विरमन्ति, एवं सर्वेषां विरतौ दुःखसमूहः तिरोभवति।

यथा वृहदग्निपुञ्जः काष्ठानां दश, विंशतिः, त्रिंशत्, चत्वारिंशत् वा भारान् ज्वालयति, किन्तु कश्चन जनस्तत्र शुष्काणि तृणानि, गोमयानि काष्ठानि वा न निक्षिपति, तथा च सोऽग्निपुञ्जः सर्वेन्धनानां दहनात् परं तदभावात् पुनः न ज्वलति, अर्थात् निर्वापनत्वं व्रजति।

एवमेव यो जन इन्धनतुल्यवस्तुषु दुर्दशं चिन्तयन्नास्ते तस्याकाङ्क्षाया निवृत्तिर्जायते, तन्निवृत्तौ इन्धनस्य निवृत्तिर्भवति। एवमेव सर्वेषां निवृत्तौ सत्यां दुःखस्यापि निवृत्तिः साधिता।

अत्र सूक्ष्मतरः कश्चित् प्रश्नो जायते इह जीवने निर्वाणलाभात् परं मृत्यौ सति किं भवतीति। धर्मग्रन्थेषु वचनेषु च निश्चयेनास्योत्तरस्य सन्धानम् असम्भवम्। अत्र बुद्धस्य स्वकीयवचनानि सन्ति। किन्तु तत्र तत्पद्धतिं पश्यामः यया रीत्या तदीयाः शिष्याः तस्योपदेशार्थं गृहीतवन्तः। ओल्डेनवार्गमहोदयेन संगृहीतेषु अनुच्छेदेषु उल्लेखार्हं तदेव वैशिष्ट्यम् यत् धर्मग्रन्थेषु अपि अतिगुरुत्ववहानि वचनानि बुद्धस्य स्वकीयवचनत्वेन न गृह्यन्ते, किन्तु शिष्याणां व्याख्यात्वेनैव, तत्र ते स्वीयानुमानानां वश्यतां गता इति दृश्यते।

सन्न्यासी मालुङ्क्यपुत्तः बुद्धं कति प्रश्नान् पप्रच्छेति उच्यते। तत्र अन्यतमः प्रश्नः मरणात् परं कश्चित् तथातस्तिष्ठति न वेति। बुद्धः तदुत्तरं न स्वीचकार अर्थात् मृत्योः परं स तिष्ठति, स न तिष्ठति, स तिष्ठति न तिष्ठति, सोऽस्तित्ववान् न वेति विषये स नीरव आसीत्।

किमर्थं च, मालुङ्क्यपुत्त, मयेदं न व्याक्यातम् ? यत इदं धर्मीयजीवनस्य सुफलेषु प्रवणतां न दर्शयति। तथा हि विरागे, आवेगराहित्ये, निवृत्तौ, प्रशान्तौ, अन्तर्दृष्टौ, सम्यग् ज्ञाने, निर्वाणे च। तदर्थं मया नेदं व्याख्यातम्।

भगवता इदं न व्याख्यातमिति दृष्टिभङ्गी सर्वेषु अनुच्छेदेषु तद्विषयमधिकृत्य वर्तते। ततुपरि भिन्ना व्याख्या युक्तयश्च युक्ताः। एतादृगेकः संवादः सन्न्यासिनीं खेमां राजानं पसेनदिमवलम्ब्य तिष्ठति। सा तस्य सर्वेषां प्रश्नानां प्रत्युत्तरं ददाति ‘भगवता न व्याख्यातमिति।’

‘भगवता किमर्थं न व्याख्यातम् ?’ ‘भो राजन् ! अप्यहं प्रश्नमेकं पृच्छामि ?’ यः तवोपयोगी एव। भो राजन् ! त्वं किं चिन्तयसि ? अपि ते कोऽपि गणकः यो गङ्गाया सिकताः गणयितुमर्हति ? अथवा स किं वक्तुमर्हति ? एतावन्तः कणाः ? एतावत्संख्याकानि शतानि सहस्राणि वा इति ?’ ‘नेति, श्रीमान् एकः।’

‘अपि ते गणयितास्ति यः समुद्रस्य जलं परिमातुं समर्थः ? स इयत्परिमाणं समुद्रजलमित्येवं किं वा वक्तुं शक्नोति ?’ ‘नेति, श्रीमान् एकः’ ‘कुतश्च’? ‘भगवान् एकः, समुद्रो गभीरः अपरिमेयोऽतनश्च।’ ‘एवमेव, भो नृप, तच्छरीरं येन तथागत लक्षितः, - परित्यज्यते, मूल एव छिद्यते, तालतरुतुल्यतया उन्मूलितम्, शून्ये विलीनम्, यच्च भविष्यति न समुदेति। शरीरभूतोपाधेः मुक्तः तथागतः समुद्र इव गभीरः अपरिमेयोऽतलश्च।’

इदं व्यक्तिजनस्य अपरेषु चतुर्षु उपादानेषु पुनरावृत्तं भवति। अत्र तथागतस्य प्रसंगे प्रश्नोऽसौ वर्णितः किन्तु परवर्ती दृष्टान्तः दर्शयति यत् इदं निर्वाणप्राप्तस्य यस्य कस्यापि जनस्य क्षेत्रे प्रयुज्यते।

एकः शिष्यः यमकः नास्तिकमकं रचयति स्म यत् स भगवदुपदिष्टतत्त्वम् उपलब्धवान्। तत्र सन्न्यासी तच्छरीरनाशात् परम् ‘आसवस्’-मुक्तः सन् नाशं गच्छति, मृत्योः परं न वर्तते। अस्य प्रत्याख्यानमपि केनचिच्छिष्येण आरोपितम्। सारिपुत्तः तं पृच्छति - किं तथागतः शरीरम् ? स किं शरीरे तिष्ठति ? अथवा शरीराद् भिन्नः ? अथवा तद्वत् अन्योपादानेभ्यः पृथक् ? अथवा स किं पञ्चोपादानानां समाहारः ? अथवा किं स तेभ्यः उपादानेभ्यः वहिः कश्चित् विषयः ? सर्वत्र स सन्न्यासी अस्वीकरोति। सारिपुत्तश्चाह - इह जीवने कश्चित् तथागतः सत्येन तत्त्वेन च न बुध्यते। अत एव तस्य कोऽप्यधिकारो नास्ति तत् वक्तुं, यत् सन्न्यासी तच्छरीरनाशेन सह आसवस्मुक्तः सन् उच्छिद्यते, विनाशं प्राप्नोति, मृत्योः परं न वर्तते इति।

उच्छेदविरोधि सुस्पष्टं वचनं निश्चयेन उदानग्रन्थस्य साम्प्रतिकं सङ्कलनम्। (अष्टम-१-४)

किञ्चनायतनमस्ति - यत्र क्षितिः नास्ति, आपो न सन्ति, वह्निर्नास्ति, पवनोनास्ति। यन्न देशस्यासीमतां, चेतनस्यासीमतां सूचयति। तन्न शून्यत्वस्यायतनम्, न चेतनस्य न वा अतनस्य। तत्र इहलोको नास्ति, परलोको नास्ति, सूर्यो नास्ति, न च चन्द्रः। हे सन्न्यासिनः, तन्नाहं व्रवीमि आगमनं गमनं वा, अवस्थानं मरणं वा, न वा उत्थानम् इति। तदवलम्बनशून्यं, गतिहीनं भित्तिरहितं वा। एषैव दुःखसमाप्तिरिति। 

यदि जातभूतनिर्मितामिश्रितरूपान्मुक्तिर्न जायेत, तर्हि कश्चिदजातः, अभूतः, अनिर्मितः, अमिश्रितश्चास्ति। किन्तु इदं न कंचन इतिवाचकं बोधं सूचयति। वयञ्च परवर्त्तिषु मिलिन्दप्रश्नेषु नेतिवाचकव्याख्यानस्य प्रावण्यं पश्यामः। - खन्धानां सम्पूर्णायां निवृत्तौ वर्त्तमानस्य मूलस्य निर्वापणेन भगवान् निर्वाणं प्राप्नोति। भगवान् विनाशं गतः। तस्य च निर्देशः असम्भवः इत्थम्भूतेन वचनेन। यथा - अत्रैव सोऽस्ति, तत्रैव सोऽस्ति इति। किन्तु स तस्य तत्त्वस्य शरीरे लक्ष्यते, तत्तत्त्वं हि भगवतोपदिष्टम्।

अत्र निर्वाणस्य यः प्रकारो वर्णितः स टीकाकारैः सृष्टस्य निर्वाणयुगलस्य पार्थक्यं सूचयति, बोधिवृक्षस्याधः मृत्यावपि च बुद्धः निर्वाणं प्राप्तवानितिर्तैव्याख्यातम्। इदं केवलं पूर्वतनं व्याख्यानं यत् प्राचीनतमेषु ग्रन्थेषु निर्देशितं यस्मिन् समये न किमपि पार्थक्यं सूचितम्। वयम् धम्मपदे (८९) पठामः -

बोधिलाभस्य मार्गेषु ये तेषां मनांसि सम्पूर्णतः यथायथं विनयनेन सिद्धानि कुर्वन्ति, हर्षलग्ना न सन्तः ते किञ्चिदपि न गृह्णन्ति, ते आसवस्-मुक्ताः भान्ति, ते अस्मिन् जगति निर्वाणं प्राप्तवन्तः। अत्र ‘प्राप्तनिर्वाण’-स्योपरि टीकाकारेण द्विप्रकारत्वं व्याख्यातम्। प्रथमः प्रकारः-यथात्र वर्णितः, अर्हत्वलाभे मालिन्यचक्रपरित्यागे च किन्तु उपाद्यवशेषेण सह वर्णितः (अर्थात् खन्धसमूहः-यः व्यक्तित्वेन तं निर्माति)। द्वितीयतश्च अन्तिमचिन्तानिरसनेन, खन्धचक्रपरित्यागेन, उपाद्यवशेषं विनैव वर्णितः। पार्थक्यमिदं प्राचीनमिति नोच्यते, बौद्धमनस्तत्त्वावशेषेण सह ऐक्ये समाधानं वर्तते।

यदि कुत्रापि इतिवाचकं वचनं लक्ष्यते तर्हि बुद्धानां शिष्याणां हर्षोन्मत्तवचनेषु तद्वयमाशंसेम। किण्तु अयं हि सन्न्यासिनीविषयक पद्यानामतीव समानुभूतिशीलेन व्याख्याकारेण कृतः सिद्धान्तः।-

सा(सन्न्यासिनी) इतिवाचकं वा नेतिवाचकं वा कालोचितं परमानन्दं प्रतीक्षितुं कदापि प्रेरिता न भवति। इदं भवितुमर्हति यत् कथं तेऽमृतमयं मार्गम् - अमतं पदं - निव्वानं जयन्ति, स्पृशन्ति च इति परमानन्दं प्रपञ्चयन्तस्ते कति दशा उल्लिखन्ति स्म - या दशा अचिन्तनीया अनिर्वचनीयाश्च। - यदा एकःअ अपरे च जीवनस्य प्रसंगे धारणायां च सीमिताः। तथापि च, न कालवर्त्ती, न वा देशवर्त्ती दशाविशेषो जायते योऽवश्यमेव गौरवमयस्य परमानन्दमयस्य च ऐहिकजीवनस्य परिणतिं विरचयति।