• Home
• Canon Text
• देवनागरी
• सूत्रपिटक
• महायानसूत्र
• सद्धर्मस्मृत्युपस्थानसूत्र

सद्धर्मस्मृत्युपस्थानसूत्र

Technical Details

सद्धर्मस्मृत्युपस्थानसूत्र

(Second Chapter)

<1.1> पुनर् अपि योगाचार आध्यात्मिके धर्मे धर्मानुपश्यी

विहरति: कथम् अनुक्रमेणास्रवान् प्रजहमानस्य भिक्सोः प्रथ-

मम् अकुशलान् धर्मान् प्रजहाति, कुशलांश् च धर्मान् भावयति

सम्पश्यति संविचिनोति मनसा भावयति प्रतिष्ठापयति? स पश्यति श्रुतमयेन ज्ञानेन दिव्येन वा चक्षुषा:

<1.2> स भिक्षुर् आदित एव यैर् विषयैर् इन्द्रियैः परस्परहेतु-

प्रत्ययभूतैः कृत्स्नं जगद् अनादिकालप्रवृत्तं संसारे भ्र-

मति, तम् एनं जन्मनिदानभूतं विषयसमुद्रम् अवलोकयति:

"बाह्याध्यात्मिकैर् विषयैर् इदं जगद् भ्राम्यते।"

<1.3> स आदित एव तावद् विवेकाभिरामताम् अभ्यस्यति। विविक्तेष्व्

अरण्यवनान्तरारामपलावपुञ्जवृक्षमूलश्मशानेषु चित्तमर्कट-

बन्धनार्थम् अभ्यस्यति। विवेकाभिरतस्य चित्तं प्रसीदति। स

(१)

ग्रामेषु हसितलुडितक्रीडितेषु नाभिरमते। न स्त्रीदर्शनतत्परो

भवति, न सङ्गणिकाभिरतिर् भवति। द्वे गणिके मये ब्रह्मच-

र्यस्य: गणिका सङ्गणिका च। स द्वे गणिके प्रजहात्य् आदौ, अस्यै-

काग्रतरं मनः प्रसीदति।

<1.4.1> स सम्प्रतर्कयति: "कथम् आदित एव शक्यते चित्तं सङ्-

क्षेप्तुं धारयितुम्?" स आदित एव पश्यति: "अष्टादशैर् मनो-

व्यभिचारैर् मनः प्रतिसरति कुशलाकुशलाव्याकृतम्।"

<1.4.2> कतमैर् अष्टादशभिः? तद्यथा: चक्षुषा रूपाणि दृष्ट्वा, सौमनस्यस्थानीयं भवति,  साङ्क्लेशिकं अकुशलविपाकं भ-

वति, प्रतिवेदयति सम्प्रतर्कयते। दौर्मनस्यस्थानीयं भवति, 

विरागयति। तद् अस्य कुशलविपाकम्। उपेक्षास्थानीयं भवति, 

अव्याकृतविपाकं भवति।

(२)

<1.4.3> एवं श्रोत्रेण शब्दं श्रुत्वा, सौमनस्यस्थानीयं भवति, साङ्क्लेशिकम् अकुशलविपाकम्। दौरमनस्यस्थानीयं भवति, व्यवदानालम्बनं कुशलविपाकं भवति। उपेक्षास्थानीयं भवति, अव्याकृतविपाकं भवति।

<1.4.4> एवं घ्राणेन गन्धान् घ्रात्वा, सौमनस्यस्थानीयं

भवति, साङ्क्लेशिकम् अकुशलविपाकं भवति। दौर्मनस्यस्था-

नीयं भवति, व्यवदानिकं कुशलविपाकं भवति। उपेक्षास्था-

नीयं भवति, अव्याकृतविपाकं भवति।

<1.4.5> एवं जिह्वया रसान् आस्वादयित्वा, सौमनस्यस्थानीयं

भवति, साङ्क्लेशिकम् अकुशलविपाकं भवति। दौर्मनस्यस्था-

नीयं भवति, व्यवदानिकं कुशलविपाकं भवति। उपेक्षास्था-

नीयं भवति, अव्याकृतविपाकं भवति।

<1.4.6> एवं कायेन स्प्रष्टव्यं स्पृष्ट्वा, सौमनस्यस्थानीयं

भवति, साङ्क्लेशिकम् अकुशलविपाकं भवति। दौर्मनस्यस्था-

नीयं भवति, व्यवदानिकं कुशलविपाकं भवति। उपेक्षास्था-

नीयं भवति, अव्याकृतविपाकं भवति।

(३)

<1.4.7> एवं मनसा धर्माङ् ज्ञात्वा, सौमनस्यस्थानीयं

भवति, साङ्क्लेशिकम् अकुशलकर्मविपाकं भवति। दौर्मनस्यस्था-

नीयं भवति, व्यवदानिकं कुशलविपाकं भवति। उपेक्षास्थानीयं भवति, अव्याकृतविपाकं भवति।

(४)

<1.4.8> एवम् अष्टादशमनोव्यभिचारैस् त्रिविपाकैः संसारे च्युत्युपपत्तिर् भवति।

<1.5.1> स यदा भिक्षुर् अष्टादशमनोव्यभिचारान् पश्यति, तदान-

न्दिततरा अन्तरीक्षचरा यक्षा भौमानां यक्षानाम् अभिनिवेद-

यन्ति। भौमाश् चान्तरीक्षचरा यक्षाश् चतुर्णाम् महारज्ञां प्र-

मुदितमनसोऽभिनिवेदयन्ति। ते चत्वारो महाराजानश् चातुर्महा-

राजकायिकानां देवानां निवेदयन्ति: "योऽसौ जम्बूद्वीपात् कुल-

पुत्रो अमुष्माद् ग्रामाद् अमुष्मान् निग्रमाद् अमुष्माद् विषयाद्

अमुष्मात् कुलात् केशश्माश्रूण्य् अवतार्य काषायाणि वासांस्य् आच्छाद्य,

श्रद्धया आगाराद् अनगारिकां प्रव्रजितः, सोऽष्टादशमनोव्य-

भिचारान् प्रतर्कयति साक्षीकुरुते विवेकाभिरत एकान्तचारी।"

<1.5.2> तच् छ्रुत्वा चतुर्णां महाराज्ञां सकाशात्, आनन्दिततरा भवन्ति

देवाश् चातुर्महाराजकायिकाः: "हीयते मारपक्षः। अभ्युद्द्-

ह्रियते सद्धर्मपक्षः।"

<1.5.3> ते देवाश् चातुर्महाराजकायिकास् त्रिदशेश्वराय शक्रायाभिनि-

वेदयन्ति: "योऽसौ, देव, जम्बुद्वीपात् कुलपुत्रो .... यावत्....

अमुकात् कुलात् केशश्मश्रूण्य् अवतार्य काषायाणि वासांस्य् आच्छाद्य,

(५)

श्रद्धया अगाराद् अनगारिकां प्रव्रजितः, स विविक्ताभिरतो भवति

.... यावत् ..... श्माशाणिकोऽष्टादशमनोव्यभिचारान् प्रतर्कयति,

साक्षीकृत्वोपसम्पद्य विहरति।" तच् च श्रुत्वा चातुर्महाराजका-

यिकानां देवानां सकाशात्, प्रीततरमना भवति देवः कौशिकस् 

त्रिदशेश्वरः।

<II-2>

<2.1> पुनर् अपि योगाचार आध्यात्मिके धर्मे धर्मानुपश्यी विहरति: स भिक्षुर् अष्टादशमनोव्यभिचारान् प्रपश्य काम् अन्यां

भूमिं साक्षात्कुरुते? स पश्यति श्रुतमयेन ज्ञानेन दिव्येन वा चक्षुषा:

<2.2> चत्वार्य् अधिष्ठानानि पश्यति। तद्यथा: प्रज्ञाधिष्ठानं

सत्याधिष्ठानं त्यागाधिष्ठानं उपशमाधिष्ठानम्।

<2.3> कथं भिक्षुः प्रज्ञाधिष्ठानं प्रतिपद्यते? इह भिक्षुः

स्वयम् एव का यं यथास्थानं सद्धर्मतया पश्यति। तं

प्रजानीते, प्रविभज्य प्रत्यवेक्षते: "सन्त्य् अस्मिन् काये पृथिवी-

धातुर् अब्धातुस् तेजोधातुर् वायुधातुर् आकाशधातुर् विज्ञानधातुश् च।"

<2.4.1> तत्र कतमः पृथिवीधातुः? पृथिवीधातुर् द्विविधः। अस्त्य् आध्यात्मिकोऽस्ति बाह्यः।

<2.4.2> तत्राध्यात्मिकः कतमः? यत् किञ्चिद् अस्मिन् काये अध्या-

त्मं प्रत्यात्मम् उपगतम् उपात्तं तत्रोपगतं त्वङ्मांसादि-

समुदयम् उपात्तं केशदन्तनखरोमसमुदयं खक्ख-

टं खरगतम् उपगतम् उपादत्तम् तत् पुनः कतमम्? यदुत:

(६)

" केशरोमा नखदन्ता रजस् त्वङ्मांसास्थि सिरा स्नायुर् हृद-

यं प्लीहा क्लोमकं वृक्का यकृत् खेट आमाशयपक्वाशया अन्त्राण्य्

अन्त्रगुणा उदरम् उदीरयकं मस्तकलुङ्गं चेति।" यद् वान्यद्

अप्य् अस्मिन् काये अध्यात्मं प्रत्यात्मं खक्खटं खरगतम्

उपगतम् उपादत्तम्; अयम् उच्यते आध्यात्मिकः पृथिवीधातुः।

<2.4.3> तत्र कतरो बहिर्धः पृथिवीधातुः? यत् किञ्चिद् बहि-

र्धं कक्खटत्वं खरगतम् अनुपगतम् अनुपादत्तम्;

अयम् उच्यते बहिर्धः पृथिवीधातुः।

<2.4.4> तत्र यश् चाध्यात्मिकः पृथिवीधातुः, यश् च बहिर्धः, तद्

एकध्यम् अभिसङ्क्षिप्य, " धातुर् एष धातुमात्रम्," न वेदका-

धिष्ठितम्, न यादृच्छिकं पृथिवीधातुं पश्यति: " न नित्यम्, न

सुखम्, न शुचिम्, न सात्मकं वा पश्यामि।" स भिक्षुः प्रज्ञा- 

धिष्ठानाधिमुक्तिः: "सर्वं नैतन् मे। नैषोऽहम् अस्मि। नैतन्

ममात्मेति।" एवम् एतद् यथाभूतं सम्यक्प्रज्ञया दृष्ट्वा, पृथि-

वीधातुतश् चित्तं विरज्यते। एवं भिक्षुः प्रज्ञाधिष्ठानाधि-

मुक्तो भवति।

<2.5.1> तत्र कतरोऽब्धातुः? अब्धातुर् अपि द्विविधः। अस्त्य्

आध्यात्मिकोऽस्ति बहिर्धो धातुः।

<2.5.2> तत्राध्यात्मिको यत् किञ्चिद् अस्मिन् काये आपोऽब्गतं भवति

उपपन्नलक्षणम् अब्धातुः क्लेदस्वाभाव्यं शरीरे: "स्वेदः

(७)

खेटः सिङ्घाणकं मस्तकं शोणितं वसा लसिका मेदो मज्जा

पित्तं प्रस्रावं मस्तकलुङ्गं चेति।" यद् वा पुनर् अन्यद् अस्मिन्

काये किञ्चिद् अस्त्य् अध्यात्मं प्रत्या त्मम् आपोऽब्गतम्

उपगतम् उपादत्तम्; अयम् उच्यते आध्यात्मिकोऽब्धातुः।

<2.5.3> बहिर्धः कतमः? यत् किञ्चिद् बहिर्धम् आपोऽब्गतं

स्नेहः स्नेहगतम् अनुपगतम् अनुपादत्तम्; अयम् उच्यते

बहिर्धोऽब्धातुः।

<2.5.4> तत्र यश् चाध्यात्मिकोऽब्धातुः, यश् च बहिर्धः, तद्

ऐकध्यम् अभिसङ्क्षिप्य," धातुर् एष धातुमात्रम्। सर्वं नै-

तन् मे। नैषोऽहम् अस्मि। नैतन् ममात्मेति," सम्यक्प्रज्ञया

दृष्ट्वा, अब्धातुतश् चित्तं विरज्यते। एवं स भिक्षुः प्रज्ञा-

धिष्ठानम् आरोहते।

<2.6.1> तत्र कतरस् तेजोधातुः? तेजोधातुर् अपि द्विविधः। अस्त्य्

आध्यात्मिकोऽस्ति बहिर्धः।

<2.6.2> तत्राध्यात्मिकस् तेजोधातुर् यत् किञ्चिद् अस्मिन् काये अध्या-

त्मं प्रत्यात्मं तेजस् तेजोगतम् उपगतम् उपादत्तम्। स पुनः

कतरः? तद्यथा: येन सन्तप्यते, येन च परिदह्यते, येन च

ज्वरीयते, येन चाशितपीतखादितास्वादितानि सम्यक्सुखेन परि-

(८)

णामं गच्छन्ति। यद् वा पुनर् अन्यद् अप्य् अस्मिन् काये अध्या-

त्मं प्रत्यात्मं तेजस् तेजोगतम् उपगतम् उपादत्तम्; अयम्

उच्यते आध्यात्मिकस् तेजोधातुः।

<2.6.3> तत्र कतमो बहिर्धस् तेजोधातुः? यत् किञ्चिद् बहिर्धं

तेजस् तेजोगतम् उष्णम् उष्णगतम् उपगतम् उपादत्तम्; अयम्

उच्यते बहिर्धस् तेजोधातुः।

<2.6.4> तत्र यश् चाध्यात्मिकस् तेजोधातुः, यश् च बहिर्धः, तद्

एकध्यम् अभिसङ्क्षिप्य, " धातुर् एष धातुमात्रम्। सर्वं नै-

तन् मम। नैषोऽहम् अस्मि। नैतन् ममात्मेति," एवम् एतद् यथा-

भूतं सम्यक्प्रज्ञया दृष्ट्वा, तेजोधातुतश् चित्तं विरज्यते:

"नेदं कारकाधिष्ठितम्, न वेदकाधिष्ठितं प्रवर्तते तेजो-

धातुः।"

<2.7.1> तत्र कतरो वायुधातुः? वायुधातुर् अपि द्विविधः। अस्त्य्

आध्यात्मिकोऽस्ति बहिर्धः।

<2.7.2> तत्राध्यात्मिकः कतरः? यत् किञ्चिद् अस्मिन् काये अध्यात्मं

प्रत्यात्मं वायुर् वायुगतं लघुलघुसमुदीरणत्वम् उपगतम्

उपादत्तम्। तत् पुनः कतरः? ऊर्ध्वगतो वायुर् अधोगतो वायुः पा-

र्श्वगतो वायुः कुक्षिगतो वायुस् तथा पिप्पलकाः सूचकाः शस्त्रका

वायवो वाताष्ठीलो वायुर् अशीतिर् वा वायवः सह क्रिमिसंवारैर्

अशीतिर् अङ्गमङ्गानुसारिणो वायवः। यद् वा पुनर् अन्यद् अप्य् अस्मिन् 

काये अध्यात्मं प्रत्यात्मं वायुर् वायुगतं लघुसमुदीर-

णत्वम् उपगतम् उपादत्तम्; अयम् उच्यते आध्यात्मिको वायुधातुः।

(९)

<2.7.3> तत्र कतमो बहिर्धो वायुधातुः? यत् किञ्चिद् बहिर्धं

वायुर् वायुगतं लघुलघुसमुदीरणम् अनुपगतम् अनुपा-

दत्तम्; अयम् उच्यते बहिर्धो वायुधातुः।

<2.7.4> तत्र यश् चाध्यात्मिको वायुधातुः, यश् च बहिर्धः, सर्वम्

अभिसङ्क्षिप्य, "धातुर् एष धातुमात्रम्। सर्वं नैतन् मम।

नैषोऽहम् अस्मि। नैतन् ममात्मेति," न कारकाधिष्ठितम्, न

वेदकाधिष्ठितम् एतद् यथाभूतं सम्यक्प्रज्ञया दृष्त्वा, वायु-

धातुतश् चित्तं विरागयते। एवं प्रज्ञाधिष्ठानं साक्षीभवति

भिक्षुः।

<2.8.1> तत्र कतर आकाशधातुः? आकाशधातुर् अपि द्विविधः। अस्त्य् आध्यात्मिकोऽस्ति बाह्यः।

<2.8.2> तत्राध्यात्मिको यत् किञ्चिद् अस्मिन् काये अध्यात्मं प्रत्य्-

आत्मम् आकाश आकाशगतम् उपगतम् उपादत्तम् अस्फुटम् अस्फ-

रणीयरूपगतम्, येनाशितपीतखादि तास्वादितान्य् अवकाशेनान्तर्-

गच्छन्ति। यद् वा पुनः कण्ठशुषिरम् एव श्रोत्रशुषिरं चक्षु-

शुषिरं घ्राणशुषिरं जिह्वाशुषिरं आहारस्यान्तर्गतं जिह्वाव-

काशदातृ; अयम् उच्यते अध्यात्मिक आकाशधातुः।

<2.8.3> तत्र कतरो बहिर्ध आकाशधातुः? यत् किञ्चिद् आकाशगतम्

अनुपगतम् अनुपादत्तम् अस्फुटम् अस्फरणीयम्। तद्यथा: वृक्ष-

शाखान्तरशुषिराणि पर्वतान्तराशुषिराणि कन्दरगुहानदीशुषिराणि यद्

वा बाहिरं शुषिरम् अस्ति; अयम् उच्यते बहिर्ध आकाशधातुः।

(१०)

<2.8.4> तत्र यश् चाध्यात्मिकरूपगत आकाशधातुः, यश् च बहि-

र्धः, तद् ऐकध्यम् अभिसङ्क्षिप्य, "धातुर् एष धातुमात्रम्।

सर्वं नैतन् मम। नैषोऽहम् अस्मि। नैतन् ममात्मेति," एवम्

एतद् यथाभूतं सम्यक्प्रज्ञया दृष्ट्वा आकाशधातुतश् चित्तं

विरज्यते। एवं दृष्ट्वा, न प्रपद्यते। "'सर्वं नैतन् मम।

नैषोऽहम् अस्मि। नैतन् ममात्मेति।' न कारकाधिष्ठितम्, न

वेदकाधिष्ठितम्," आकाशधातुतश् चित्तं विरज्यते।

<2.9> तत्र कतरो मनोधातुः? मनोधातुर् द्वादशभिर् आय-

तनैर् संयुक्तः। चक्षुर्विज्ञानानुभूतम् अर्थं मनोविज्ञा-

नेनानुभवति। एवं श्रोत्रघ्राणजिह्वाकायमनोविज्ञानानि मनोवि-

ज्ञानधातुप्रभवानि मनोमूलानि।

(११)

॥ भवन्ति चात्र गाथाः॥

मनःपूर्वङ्गमा धर्मा मनःश्रेष्ठा मनोजवाः।

मनसा सुप्रसन्नेन भाषते वा करोति वा।

निर्धूतपापकल्माषश् च्युत्युपपत्तिविजानकः।

कर्मणाम् फलतत्त्वज्ञः प्राप्नोति पदम् अच्युतम्॥ <2.10.1>

सर्वेन्द्रियविधाता यः सर्वभूतहिते रतः।

शान्तो दान्तेन्द्रियः स्वस्थो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <2.10.2>

(१२)

षडिन्द्रियरथारूढो रागशत्रुनिवर्तकः।

प्राज्ञो धीरः क्रियावान् यः स शान्तं पदम् आप्नुते॥ <2.10.3>

अरण्यवासी सन्तुष्टो भूमिशायी समाहितः।

धुनोति पापकान् धर्मान् वायुर् मेघान् इवाम्बरे॥ <2.10.4>

शुभवाग्देहकर्मान्तः शुभचर्यासु संरतः।

तत्त्वदृष्टिः क्रियादक्षो नाशयेन् मारसादनम्॥ <2.10.5>

रागादयो न बाधन्ते शुभचित्तम् अलोलुपम्।

मैत्र्याकारुण्यबहुलं भिक्षुर् नैर्याणिके स्थितः॥ <2.10.6>

यस्य रूपा दयो नेष्टा विषया बन्धहेतवः।

स याति परमां शान्तिं यत्र गत्वा न शोचते॥ <2.10.7>

(१३)

<3.1> पुनर् अपि योगाचार आध्यात्मिके धर्मे धर्मानुपश्यी

विहरति: किम् असौ भिक्षुः प्रथमम् अष्टादशमनोव्यभिचार-

भूम्यन्तरात् प्रथमाद् द्वितीयं भूम्यान्तरम् आरूढः षड्-

धातुतत्त्वज्ञभूमिम् इदानीं किन्धर्मानुस्मृतिभूमिन् आक्रमेत्?

स पश्यति श्रुतमयेन ज्ञानेन दिव्येन वा चक्षुषा:

(१४)

<3.2>  तृतीयं भूम्यन्तरम् आक्रामति स भिक्षुः तत्त्वदर्शी।

कतरं भूम्यन्त्ररम्? चित्तपुरःष रभूम्यन्तरम्। स

सुखम् उत्पद्यमानं विजानाति। दुःखम् उत्पद्यमानं विजानाति।

सौमनस्यं जानाति। दौर्मनस्यं जानाति। उपेक्षां विजानाति।

<3.3.1> किं सुखं विजानाति? सुखवेदनीयं स्पर्शं प्रतीत्यो-

त्पद्यते सुखा वेदना। असौ सुखां वेदनां वेदयमानः, "सुखवेदनां विन्दामीति" यथाभूतं प्रजानाति। अथ तस्य सुख-

वेदनीयस्य स्पर्शस्य निरोधधातुः। सुखवेदनीयं स्पर्शं

प्रतीत्योत्पन्नां वेदनां वेदयमानः, "सुखा मे वेदना

स्तङ्गता," अस्तङ्गतां वेदनां प्रत्यभिजानीते। "व्युपशान्ता मे

सुखा वेदना। दुःखा मे वेदना उत्पन्ना," प्रतीत्यसमुत्पन्नां

तां दुःखवेदनां प्रत्यभिजानीते।

<3.3.2> " उत्पन्ना मे सुखा वेदना" प्रत्यभिजानीते सद्भूतो विस्त-

रेण यथैव सुखवेदनीयः स्पर्शो विहितः, तथैव दुःख-

वेदनीयेऽपि वाच्यः।

<3.3.3> किं सौमनस्यं विजानाति? "सौमनस्यस्थानीयं

स्पर्शं प्रतीत्योत्पन्नं सौमनस्यम्।" कथं दौर्मनस्यं

प्रत्यभिजानीते? "दौर्मनस्यस्थानीयं स्पर्शं प्रतीत्योत्प-

(१५)

न्नं दौर्मनस्यम्।" अथ तस्यैव सौमनस्यस्थानीयां वेद-

नां यथावद् अनुपश्यतः, सौमनस्यस्थानीयं निरोधं दृष्ट्वा,

सौमनस्याद् विरज्यते: "या सा मे सौमनस्यवेदना प्राग् उत्पन्ना,

सा नष्टा शान्ता व्युपगता।" ततोऽस्य वैराग्यम् उत्पद्यते, यथा- भूतं प्रतिवेदयति।

<3.3.4-5> एवं दौरमनस्येऽपि वाचयम्। उपेक्षायाम् अप्य् एवं वाच्यम्।

<3.4> तस्यास्य तृतीयं भूम्यन्तरम् आक्रमतो नन्दिततरा भौमा

यक्षा अन्तरी क्षचराणां यक्षाणाम् अभिनिवेदयन्ति। तेऽपि चतु-

र्णां महाराज्ञाम् अभिनिवेदयन्ति। तेऽपि चातुर्महाराजिकानां

देवानां अभिनिवेदयन्ति। तेऽपि कौशिकशक्रस्य देवानाम् इन्द्र-

स्याभिनिवेदयन्ति: "योऽसौ जम्बूद्वीपाद् अमुष्माद् विषयाद्

अमुष्माद् ग्रामाद् अमुष्मात् कुलाद् अमुको ना म कुलपुत्रः केश-

श्मश्रूण्य् अवतार्य काषायाणि वासांस्य् आच्छाद्य, श्रद्धया आगाराद्

अनगारिकां प्रव्रजितः, स तृतीयभूम्यन्तरम् आरूढ इच्छति

मारेण सह योद्धुम्। हीयते मारपक्षः। अभ्युद्ध्रियते सद्-

धर्मपक्षः।"

<3.5> तच् च श्रुत्वा, प्रीततरमनाः कौशिकः शक्रो देवानाम् इन्द्र

ऐरावणम् आरुह्य, महर्द्धिकप्रमुखं देवगणं गृह्य,

यामानां देवानां निवेदयति: "जम्बुद्वीपात् कुलपुत्रो... विस्त-

रेण यावत् .... तृतीयं भूम्यन्तरम् आरूढ इच्छति मारेण

सह योद्धुम्। हीयते मारपक्षः। अभ्युच्चीयते सद्धर्मपक्षः।"

<3.6> तच् च श्रुत्वा साक्रस्य देवानाम् इन्द्रस्य सकाशात्, प्रीततर-

मनसो यामा देवा भवन्ति।

(१६)

<4.1.1> पुनर् अपि योगाचार आध्यात्मिके धर्मे धर्मानुपश्यी

विहरति: कथं स भिक्षुस् तृतीयभूमयन्तराच् चतुर्थं च

भूम्यन्तरम् अवगाहति? स पश्यति श्रुतमयेन ज्ञानेन दिव्येन वा चक्षुषा:

<4.1.2> स चतुर्थभूम्यन्त्रम् आक्रामति: " स्पर्शप्रत्यया मे सुखा वेदनोत्पन्ना सुखहेतुका सुखनिदाना सुखाप्र-

त्यया। सा निरुद्धा व्युपशान्तान्तर्हिता। तस्याः समनन्तरं मे दुःखा वेदना उत्पन्ना दुःस्पर्शा दुःखनिदाना दुःखसमुदया

दुःखा एव दुःखप्रत्यया।"

<4.1.3> एवं स्पर्शप्रत्ययां वेदनां प्रत्यभिजानीते: क्षणे

क्षणे ममोत्पद्यते वेदना स्पर्शसहाया स्पर्शप्रभवा।" स

सुखायां वेदनायां न हृष्यते न संरज्यते। तां वेदनां

नाभिनन्दति न बहुलीकुरुते नास्वादयति। एवं दुःखायाम् अपि

वेदनायां न पीड्य ते न विहेठ्यते नाविलीक्रियते।

<4.1.4> उपेक्षकः स विहरति स्मृतिमान् सम्प्रजानकः। इमाभिस्

तिसृभिर् वेदनाभिर् यदात्यन्तिकं चित्तं विरक्तं भवति, अथ

परम् उपेक्षणैवावशिष्टा भवति, सुपरिशुद्धा भवति सुपर्य्-

अवदाता। तस्यैवं भवति: " अहो बताहम् इमाम् उपेक्षाम्, एवं

(१७)

परिशुद्दाम् एवं पर्यवदाताम्, आकाशायतन उपसंहरेयम्,

तत्प्रतिरूपं मे चित्तं भवेत्, साक्षीकृता मया उपेक्षा निष्ठ-

आन्ता प्रतिबद्धा तदत्यन्तमध्यवसिता तदुपा दत्ता।

सोऽहम् उपेक्षं आकाशानन्त्यायतन उपसंहरेयम्। अहम् अप्य्

एताम् उपेक्षाम्, एवं परिशुद्धाम् एवं पर्यवदाताम्, विज्ञानान-

न्त्यायतन आकिञ्चन्यायतने नैवसञ्ज्ञासञ्ज्ञायतन उप-

सम्हरेयम्।" अनेनैवं नैवसञ्ज्ञानासञ्ज्ञायतनम् उपसम्-

पद्य, विहरति: "तत्प्रतिरूपं मे चित्तं भवेत्, तन्निश्रिता उपेक्षा

तिष्ठेत्, तदध्यवसिता तदुपादानात्। सोऽहम् उपेक्षां नैव-

सञ्ज्ञानासञ्ज्ञायतन उपसंहरेयम्।"

<4.1.5> यथापि नाम दक्षः कर्मकारो वा कर्मकारान्तेवासी

वा उल्कामुखे जातरूपं प्रक्षिपेत। प्रक्षिप्य, नाडिकासन्-

(१८)

दंशम् आदाय, एवम् एतत् सुकर्मण्यं कुर्यात्। तच् च सुवर्ण-

रूपं कल्याणं शोभनं प्रशस्तवर्णं सर्वकर्मकरण-

प्रशस्यवर्णनीयं सर्वदेशानुशंससृतं सन्निहितं निकृत-

मलकल्माषकषायं मृदुकर्मणीयं प्रशस्तं च रत्नं प्र-

भयावगुण्ठयति। तम् एव स दक्षः कर्मकारो वा कर्मकारान्ते-

वासी वा सुपरिकर्मकृतं जातरूपं विदित्वा, यत्राकाङ्क्षतेऽपिब-

न्धनविकृतौ- यदि वा घण्टाकाय यदि वा सन्दर्शनकाय

यदि वा केयूराय यदि वा चक्षुषि शोभायै यदि वा पुस्तकशो-

भायै यदि वा हस्तशोभायै यदि वाङ्गुलिशोभायै यदि वाङ्गु-

लेयकमुद्रायै यदि वा जातरूपमालायै यदि वा मुकुटालङ्का-

राय- यत्र यत्रोपनामयति, तत्र तत्रैव कर्मण्यं भवति।

<4.1.6> एवम् एव प्रज्ञासुशीलो भिक्षुः: " अहम् एताम् उपेक्षाम्, एवं 

परिशुद्धाम् एवं पर्यवदाताम्, सचेद् आकाशायतन उपसंह-

रेयम्, तत्प्रतिरूपं मे चित्तं स्यात्, उपेक्षा तिष्ठेत्, तन्निश्रिता

(१९)

तत्प्रतिबद्धा तदध्यवसिता तदुपादानात्।" स ताम् उपेक्षाम्

आकाशायतन उपसंहरति। विज्ञानानन्त्यायतन आकिञ्चन्यायतने

नैवसञ्ज्ञानासञ्ज्ञायतन उपसंहरति। तस्यैवं भवति: " या मे 

इयम् उपेक्षा नित्या ध्रुवा शाश्वताऽविपरिणामधर्मिणी स्यात्?" स

तत्त्वम् उपलब्धायतनचतुर्थः: "आरूप्येषु मे उपेक्षास्य न नित्या न नित्यालम्बना, न ध्रुवा न ध्रुवालम्बना, संस्कृता

बोद्धव्या। न नित्यालम्बना, आकाशानन्त्यातनालम्बना विज्ञानान-

न्त्यायतनालम्बना आकिञ्चन्यायतनालम्बना नैवसञ्ज्ञानासञ्ज्ञा-

यतनालम्बना। उपेक्षाव्यञ्जितम् एतत्, शिवम् एतत्, उपेक्षाहितम् 

एतत्।'

(२०)

<4.1.7> स कायपर्यन्तिकां वेदनां वेदयमानः, उत्पद्यमानं

प्रत्यभिजानीते, निरुध्यमानां प्रत्यभिजानीते। चक्षुःसंस्प-

र्शजां वेदनां प्रत्यभिजानीते। श्रोत्रसंस्पर्शजां वेदनां प्र-

त्यभिजानीते। घ्राणसंस्पर्शजां वेदनां प्रत्यभिजानीते। एवं

जिह्वाकायमनःसंस्पर्शजां वेदनां प्रत्यभिजानीते।

<4.1.8.1> स वेदनासाक्षी भिक्षुस् ताम् एव वेदनां सूक्ष्मातराम्

अवलोकयते। स चक्षुःसंस्पर्शजां वेदनाम् उत्पद्यमानाम् उत्प-

न्नाम् अवस्थितां वेदयति। निरुद्धां निरुध्यमानां प्रत्यभि-

जानीते :" निरुद्धा मम वेदना।"

<4.1.8.2> पुनर् अन्यां श्रोत्रसंस्पर्शजां वेदनां प्रत्यभिजानीते:

"या सा चक्षुःसंस्पर्शजा मम वेदना, सा निरुद्धासतङ्गता

वान्तीभूता, न पुनर् एष्यति। तस्यान् निरुद्धायाम् इयम् अपरा

श्रोत्रसंस्पर्शजा वेदना उत्पन्ना सुखालम्बेनेन दुःखाल-

म्बनेन नैवसुखदुःखालम्बनेन।" स तां श्रोत्रसंस्प-

र्शजां वेदनां यथायथावद् अनुपश्यञ् जानन्, न श्रोत्रप्रति-

बद्धायां वेदनायां संरज्यते। स तां वेदनां वेदयमानो

विरज्यते विमुच्यते। 

<4.1.8.3> श्रोत्रसंस्पर्शजायां वेदनायां तस्यां निरुद्धायां

घ्राणालम्बना वेदना उत्पद्यते। स तां घ्राणसमुत्थां वेद-

नां प्रतिवेदयति: "उत्पन्ना मे घ्राणसंस्पर्शजा वेदना,

सुखालम्बना सुखा, दुःखालम्बना दुःखा, नैवसुखदुःखा-

लम्बना नैवसुखदुःखा।" स घ्राणालम्बनां वेदनां

(२१)

यथावत् प्रतिवेदयते, अस्तङ्गताम् अपि प्रतिवेदयति। तस्यान् निरु-

द्धायां घ्राणालम्बना वेदना उत्पद्यते सुखा दुःखा अदुःखा-

सुखा। ताम् असौ प्रतिवेदयति: " उत्पत्स्यते हि मम घ्राणाल-

म्बना वेदना। उत्पन्ना यथैवाध्यवसिता, तथैवोत्पन्ना एषापि 

निरोत्स्यते।"

<4.1.8.4-6> तस्यां निरुद्धायां जिह्वालम्बना वेदनोत्पत्स्यते

त्रिविधा .... पूर्ववत् ..... मनोवेदनालम्बना त्रिविधा।

<4.1.9> स सद्भूत वेदनाधिविशालं चतुर्थं भूम्यन्त-

रम् आक्रामति।

<4.1.10> तस्यास्यारब्धवीर्यस्य सहोत्साहस्य मारबन्धनम्

आस्थातुकामस्य हृष्टतरा भौमा यक्षा अन्तरीक्षचराणां यक्षाणाम्

अभिनिवेदयन्ति। तेऽपि चतुर्णां महाराज्ञां अभिनिवेदयन्ति। तेऽपि

चातुर्महाराजकायिकानां देवानाम् अभिनिवेदयन्ति। तेऽपि शक्रस्य

देवानाम् इन्द्रस्य नेवेदयन्ति। शक्रोऽपि यामानां देवानाम् अभि-

निवेदयति: " योऽसौ जम्बुद्वीपात् कुलपुत्रो अमुष्माद् विषयात्

अमुष्माद् ग्रामाद् अमुको नामा कुलपुत्रः, स केशश्मश्रूण्य्

अवतार्य काषायाणि वासांस्य् आच्छाद्य, श्रद्ध्या आगाराद् अनगारिकां

प्रव्रजितः। स घटन् व्यायच्छन्, अनुपूर्वेण सद्भूतं वेद-

नाविशालं चतुर्थं भूम्यन्तरम् आरूढः। सोऽहं देवानाम्

(२२)

आवेदयामि। हीयते मारपक्षः। अभ्युद्ध्रियते सद्भूतो देवसद्-

धर्मपक्षः।"

<4.1.11> तम् ऐरावणारूढं शक्रं दृष्ट्वा, यामा देवा हृष्टाः

शक्रस्यारोचयन्ति: "प्रियं नः, शक्र, यद् धार्मिका धर्मानु-

परिवर्तिनो जम्बूद्वीपका मनुष्याः। तद् एवं सद्धर्मप्रति-

रूपभूतस् त्वं शक्रः।"

< II-४.२>

<4.2.1> पुनर् अपि योगाचार आध्यात्मिके धर्मे धर्मानुपश्यी

विहरति: कथं स भिक्षुर् मारबन्धनं जहन् प्रजहन्,

वेदनाम् अवलोकयति? स पश्यति श्रुतमयेन ज्ञानेन दिव्येन वा चक्षुषा:

<4.2.2> स भिक्षुर् वेदनां सद्भूत एवावलोकयति: "चक्षुर्-

विज्ञानालम्बनाकुशला उत्पन्ना। सा उत्तिष्ठमाना द्वितीयेन कुशला-

लम्बनेन निरोधिता, कुशला जाता। साव्याकृतेनालम्बनेन निरो-

धिताव्याकृता जाता।" एवं श्रोत्रसंस्पर्शजां वेदनां घ्राणसं-

(२३)

स्पर्शजाम् वेदनां जिह्वासंस्पर्शजां वेदनां कायसंस्पर्श-

जां वेदनां मनःसंस्पर्शजां वेदनां प्रतिवेदयति। प्रति-

वेदयमानस्य कुशला धर्माः परिपूरिं गच्छन्ति। तन्वीभवन्ति

चास्य क्लेशाः।

<4.2.3> तथैवं भावयतः, सुक्ष्मतस् ताम् एव वेदनां प्रत्य-

वेक्षते। स पश्यति धर्मवेदनां धर्मवेदनया सह

निरुध्यमानाम्। यथा प्रदीपप्रभादित्यप्रभया विरुद्धा, इत्य् एवं वेदनाद्वयं निरुध्यते।

<4.2.4> पुनर् अपि वेदनां कुशलाकुशलाम् पुष्यमाणां प्रति-

वेदयते। तद्यथा दीपप्रभा द्वितीयां दीपप्रभां पुष्णाति।

<4.2.5> पुनर् अपि वेदनां प्रविचिनोति: "का वेदनान्यया सह वेद-

नयात्यन्तविरुद्धा?" स पश्यति: "कुशला वेदनाकुशलया वेदनया

सहात्यन्तविरुद्धा। तद्यथा दीपप्रभा नक्षत्रप्रभया सह वि-

रुद्धा।"

<4.2.6> पुनर् अपि स भिक्षुः प्रविभजति: " का वेदनान्यां

वेदनाम् अत्यन्तम् एव हन्ति? स पश्यति: " अनास्रवालम्बना

वेदना सास्रवालम्बनां वेदनां अत्यन्तम् एव हन्ति। तद्यथा-

ग्निप्रभया हिमप्रभा हन्यते।" 

(२४)

<4.2.7> "का वेदना कया वेदनयाभिभूता पुनर् एवाप्यायते?" स

पश्यति: "अकुशला वेदना यदा कुशलां वेदनाम् अभिभवति, सा 

पुनर् एवाप्यायते। यथादित्येन दिवा चन्द्रप्रभाभिभूता भवति,

सा चन्द्रप्रभा रात्राव् आप्यायते।"

<4.2.8> पुनर् अपि स भिक्षुर् वेदनां प्रविभजति वेदनैकाग्र-

स्मृतिः: "का बह्व्यो वेदनाः सम्पृक्ताः कया एकया वेदनया

सह विरुद्धाभिभूयन्ते?" स पश्यति: "बह्व्यो वेदना लौकिक-

क्रिया लोकोत्तरयानास्रवया वेदनयाभिभूयन्ते। तद्यथा रात्रौ

बह्व्यो नक्षत्रग्रहताराणां प्रभा एकया चन्द्रप्रभयाभि-

भूयन्ते।"

<4.2.9> पुनर् अपि स भिक्षुर् वेदनानुपश्यी क्षयव्ययानुपश्यी

वेदनां सूक्ष्मतरम् अवलोकयति: " का बह्व्यो वेदनाश् चक्षुः-

श्रोत्रघ्राणजिह्वा कायसमुत्थाः सास्रवाः किं कुशलम् आर-

भन्ते? स पश्यति: " लौकिकाः सास्रवा वेदना बह्व्योऽपि

नानास्रवालोकनसमर्था भवन्ति। यथा रात्रौ नक्षत्रग्रह-

ताराणां प्रभाश् चन्द्रविरहान् नालोकनसमर्था भवन्ति।"

(२५)

<4.2.10> पुनर् अपि स भिक्षुस् तां वेदनाम् अवलोकयति : " कियत्काला-

वस्थायिन्यो मम वेदनाः?" स पश्यति: "उत्पादव्ययक्षणाव-

स्थायिन्यो मम वेदनाः, तद्यथा विद्युतः।"

<4.2.11> पुनर् अपि स भिक्षुर् एवं प्रवितर्कयति: " किं चक्षुर्-

वेदना घ्राणवेदनायाः प्रत्यंशं प्रयच्छति?" स पश्यति: "बुद्बुदकालादिभिन्नेन्द्रियालम्बना वेदना सर्वेषाम् इन्द्रि-

याणाम्। तद्यथा गौरश्वोष्ट्रखरमहिषाणां भिन्नजातीयानां

नैकप्रत्ययो भवति, एवम् एव पञ्चेन्द्रियसमुत्थानाम् अनादि-

विरचितानां नैकालम्बनं भवति। विषयभेदेन भिन्नविष-

यानीन्द्रियाणि, यथा गौरश्वोष्ट्रखरमहिषवराहाः।"

<4.2.12> तस्यैवं वेदनानुपश्यिनो भिक्षोः सूक्ष्मतरं ज्ञानम्

उत्पद्यते। स तं ज्ञानम् आसेवते भावयते बहुलीकरोति।

<4.2.13> तस्यासेवमानस्य वेदनानुपश्यिनः क्षयव्ययानुपश्यिन

एवं भवति: "चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिह्वाकायमनःसमुत्था मे वे-

दनाः कुतोऽभ्यागच्छमाना आगच्छन्ति? निरुध्यमाना वा कुत्र 

सन्निचयं गच्छन्ति ?"

(२६)

<4.2.14> तस्य भिक्षोर् वेदनाक्षयव्ययानुपश्यिनः प्रचिन्तयतो

मार्गगतस्यैवं भवति: "नापि चक्षुर्वेदना कुतश्चिद् उत्प-

द्यमानाऽभ्यागच्छति, निरुध्यमाना कुत्रचित् सन्निचयं गच्छति।

इति चक्षुर्वेदना अभूत्वा भवति। भूत्वा च प्रतिविगच्छति। नाक-

राच् चक्षुवेदनागच्छति, यथा समुद्रालयात् सलिलम्। न निरु-

ध्यमाना क्वचिन् निचयं गच्छति, यथा निम्नगमना नद्यः

समुद्रम् अनुगच्छन्ते। इति चक्षुर्वेदना अभूत्वा भवति। भू-

त्वा च प्रतिविगच्छति। प्रतीत्यसमुत्पन्नाश् चक्षुःश्रोत्रघ्रा-

णजिह्वाकायमनो वेदनाः।

<4.2.15> "तद्यथा कुशलः कुम्भकारः कुम्भकारान्तेवासी वा

चक्रं च प्रतीत्य, मृत्पिण्डं च प्रतीत्य, व्यायामं च प्रतीत्य, 

उदकं च प्रतीत्य, मृत्पिण्डहेतुको घट उत्पद्यते। तत्र

स घटो न कुतश्चिद् आगच्छति आकरात्। न निरुध्यमानः क्वचित्

सन्निचयं गच्छति। इति घटो हेतुप्रत्ययसमुत्पन्नः। एवं मे

चक्षुः प्रतीत्य, रूपं प्रतीत्यालोकं प्रतीत्याकाशं प्रतीत्य, मन-

सिकारं च प्रतीत्य, चक्षुर्वेदना उत्पद्यते, सुखा दुःखा

अदुःखासुखा। यथा घटस्य यदि शोभना हेतुप्रत्यया भवन्ति,

तच् छोभनस्यैव घटस्योत्पादो भवति। अथाशोभनाः, तदा-

शोभनो घटो भवति। एवम् एव यदि शोभना हेतुप्रत्ययाल-

(२७)

म्बना भवन्ति, तच् छोभनाश् चक्षुराद्या वेदना उत्पद्यन्ते,

सधर्मसहीयाः कुशलाः, अनुक्रमेण निर्वाणगामिन्यः। यथा-

शोभना हेतुप्रत्ययालम्बना भवन्ति, तथाशोभना चक्षुराद्या वेदना उत्पद्यन्ते, रागद्वेश मोहालम्बनाः संसारनरकप्रेत-

तिर्यग्गामिन्यः।"

<4.2.16> सर्वकर्मफलकुशलानुबद्धचेतनो भिक्षुः वेदनाम्

अन्वेषमाणः, नैकाश्रितां वेदनां पश्यति, न कारकाधिष्ठिताम्,

नापि हेतुसमुत्थाम्, न यादृच्छिकाम्, न कूटस्थाम्, न नित्याम्, न ध्रुवाम्, न शाश्वताम्, नाविपरिणामधर्मिणीम्। तस्य सा वेद-

नास्कन्धदर्शिनस् तृष्णा पौनर्भविकी परिहीयते, नन्दीरागसह-

गता मलिनी।

<4.2.17> सर्वसंस्कारस्यानित्या नुपश्यी स भिक्षुर् मार्गम्

आसेवते भावयति बहुलीकुरुते। तस्यैवं भावयतः, संयोजनानि प्रहीयन्ते, अनुशया वान्तीभवन्ति।

<4.2.18> कतमानि संयोजनानि? तद्यथा: अनुनयसंयोजनं

प्रतिघसंयोजनं मानसंयोजनम् अविद्यासंयोजनं दृष्टिसं-

(२८)

योजनं परामर्शसंयोजनं विचिकित्सासंयोजनम् ईर्ष्यासं-

योजनं मात्सर्यसंयोजनम्। इमानि संयोजनानि प्रहीयन्ते।

<4.2.19> कतमे अनुशया वान्ती भवन्ति? तद्यथा: कामरागानुशयो

भवरागानुशयो दृष्ट्यनुशयः प्रतिघानुशयो मानानुशयोऽवि-

द्यानुशयो विचिकित्सानुशयः। त एतेऽस्य यथाप्रधानास् त्रिभ-

वपरिवर्तकास् त्रिभूमिसञ्चारिणस् त्रिदोषपरिवर्तकास् त्रिकालानु-

सारिणस् त्रिमध्यमास् त्रिवेदनानुभ वितास् त्रिजन्मपरिवर्तकाः

संसारहेतुभूता भवन्ति।

<4.2.20> पुनर् अपि स योगाचार आध्यात्मिके धर्मे धर्मानुपश्यी

विहरति: कथं स भिक्षुश् चक्षुष एवं सहेतुप्रत्ययम् अव-

बुध्यते? किम्प्रत्ययं चक्षुः, किंहेतुजं किन्निदानं अवलो-

कयति? स पश्यति श्रुतमयेन ज्ञानेन दिव्येन वा चक्षुषा:

<4.2.21> कर्महेतुजं चक्षुः। कर्मणा जन्माभिनिवर्त्यते। यथा

वटकणिकया वृक्षो भवति। वृक्षात् पुनर् वटकणिका या  हेतु-

प्रत्ययैः संवर्धते। एवम् एवाज्ञानात् कर्माभिनिवर्त्यते।

कर्मणापि जन्माभिनिवर्त्यते। सति जन्मनि जरामरणशोकपरि-

देवदुःखदौरमनस्योपायासा उत्पद्यन्ते। तदेवम् अयं कर्म-

हेतुतृष्णापाशबद्धः सर्वबालपृथग्जनसमुद्रो भवति। चक्रवत्

परिभ्रमते। तद् एतत् कारणम्, अयं प्रत्ययः, सर्वासां वेदनानां

(२९)

सञ्ज्ञानां तु। न क्रियते कर्म, कर्माभा वात् तृष्णाया अप्य्

अभावो भवति। तदभावाद् वेदनाभावो भवति, हेतुप्रत्ययात्।

<4.2.22> तद्यथा: वर्तिं च प्रतीत्य, स्थालकं च प्रतीत्य, तैलं च

प्रतीत्य, अग्निं च प्रतीत्य, प्रदीपस्यार्चिषः क्षणिका अभिनि-

वर्तन्ते। एवम् एव स भिक्षुः वेदनाहेतुप्रत्ययदर्शी तत्त्वान्वेषी:

"कर्महेतुजाः कर्मप्रतिशरनाः कर्मप्रभवाः सर्ववेदना

उत्पद्यन्ते।" तत् स्थालकम् एवं भूतं शरीरम्। तैलभूतानीन्द्रि-

याणि वर्तिभूता तृष्णा। अग्निभूता रागद्वेषमोहाः। क्षणिकं

ज्ञानं दीपाचिवत्। प्रभासदृशं ज्ञानं येन पश्यति तत्त्वान्वेषी

योगाचरः: "सर्वत्रिभवगता वेदना।"

<4.2.23> तद्यथा जातरूपकारो जातरूपम् उपादाय, कर्मण्यं 

कर्मक्षमं च तच् च जातरूपम् आदाय, शोभनम् अलङ्कार-

जातम् अभिनिवर्तयति। एवम् एव जातरूपकारसमो योगाचारः। स

जातरूपसदृशम् आलम्बनम् आदाय, यदि शोभनम् आलम्बनं

भवति, तच् छोभनं कर्माभिनिवर्तयति निर्वाणगामिकम्।

यथाशोभनं भवत्य् आलम्बनम्, तथाशोभनं कर्माभिनि-

वर्तयति।

॥ भवन्ति चात्र गाथाः॥

हेतुप्रत्ययतत्त्वज्ञः सूक्ष्मार्थे कृतनिश्चयः।

मोक्षस्रोतस्य् अभिरतस् तृष्णया नैव वाह्यते॥ <4.2.24.1>

(३०)

कर्मप्रतिसराः सर्वे देहिनः कर्मयोनिजाः।

कर्मणा फलसम्बद्धा भ्रमन्ति भवसङ्कटे॥ <4.2.24.2>

यो नादत्तेऽशुभं कर्म शुभकर्मरतः सदा।

चन्द्रांशुनिर्मलरतिर् योगी भवति तादृशः॥ <4.2.24.3>

प्रदहन् पापकान् धर्मान् शुष्केन्धनम् इवानलः।

विभ्राजते त्रिभुवने मुक्तपापो जितव्यथः॥ <4.2.24.4>

मोक्षाय यस्य तु मनो न संसारे कथं चन।

नासौ बध्यति संसारे मुक्तः पक्षी यथाम्बरे॥ <4.2.24.5>

वेदनोदयतत्त्वज्ञो वेदनाफलनिश्चयः।

स "मुक्त" इति विज्ञेयस् तत्त्ववित् त्रिभवस्य सः॥ <4.2.24.6>

(३१)

सुखदुःखे न बाधेते दृष्टादृष्टैर् न लिप्यते।

दीप्तं पश्यति संसारं यः स योगी सतां मतः॥ <4.2.24.7>

अव्यामूढमतिर् नित्यं नित्यं धर्मपरायणः।

भिक्षुवृत्ताव् अभिरतो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.8>

न ज्ञातिदर्शनारामः साधूनां दर्शने रतः।

निःक्रान्तगृहकल्माषो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.9>

प्रशान्तेन्द्रियसर्वस्वो विषयेषु न लोलुपः।

युगमात्रादर्शनावेक्षी भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.10>

नाक्रुष्टगृहसञ्चारी न पण्यक्रयविक्रयी।

न वीथीचत्वररतिर् भिक्षुर् भवति तादृषः॥ <4.2.24.11>

(३२)

न गीतनृत्यसन्दर्शी संरम्भेषु न रज्यते।

संरज्यते श्मशाने यो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.12>

एकाहपरमं पिण्डम् आदत्ते श्वो न काङ्क्षते।

द्विभागकुक्षिसन्तुष्टो भिक्षुर् भवति तादृशः॥<4.2.24.13>

वस्त्रोत्तमविवर्जी यः पांसुकूलेषु रज्यते।

युक्ताहारविहारो यो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.14>

यो नारभति कर्माणि निराशः सर्वकर्मसु।

निरुत्सुको नावरूढो भिक्षुर् भवति तादृषः॥ <4.2.24.15>

(३३)

कामाक्रोधविनिर्मुक्तो मोहपङ्कविवर्जितः।

न लिप्तः पापकैर् धर्मैर् भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.16>

सर्वसंयोजनातीतः सर्वानुशयवर्जितः।

सर्वाशयविनिर्मुक्तो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.17>

आर्याष्टाङ्गेन मार्गेण निर्वाणपुरतः स्थितः।

सर्वान् विधमते क्लेशान् भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.18>

शान्तेन्द्रियो दृढमतिः कामपङ्कविवर्जितः।

एकाग्रसंस्थितमना भिक्षुर् भवति तादृशः <4.2.24.19>

भूमिसङ्क्रमणज्ञो यो भूमितत्त्वविदर्शकः।

भूमेः परापरज्ञो यो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.20>

(३४)

सास्रवानास्रवान् धर्मान् हेतुप्रत्ययसम्भवान्।

जानीते विधिवत् सर्वान् भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.21>

ब्रह्मचारी ऋजुः शान्तः स्त्यानमिद्धविवर्जितः।

कालोत्थायी शुचिर् दक्षो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.22>

शमथाविपश्यनरतिश् चतुर्ध्यानरतिश् च यः।

अरण्यमुदितारामो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.23>

पक्षिणो गगनस्थस्य छायेवानुगता सदा।

सद्धर्मे च मतिर् यस्य भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.24>

क्लेशोपक्लेशवधकः स मदर्शी शुभामतिः।

आनापानविधिज्ञो यो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.25>

(३५)

अनुक्रमविधिज्ञो यो योगवित् तत्त्वदर्शकः।

मार्गामार्गविधिज्ञो यो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.26>

यो न हृष्यति हर्षेषु भयेषु न बिभेति च।

समहर्षभयो वीरो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.27>

जरामरणतत्त्वज्ञः सुरासुरनमस्कृतः।

परापरज्ञः सत्त्वानां भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.28>

सङ्घाटीपात्रसन्तुष्टः सञ्चयेषु न रज्यते।

अल्पेच्छो ब्रह्मचारी यो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.29>

एकासनाशी विमलो रसगृद्ध्या न मुह्यते।

लाभसत्कारविरतो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.30>

(३६)

उपेक्षाकरुणारामो म्रक्षदोषविवर्जितः।

निर्दग्धदोषसर्वस्वो भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <4.2.24.31>

<4.2.25> स आध्यात्मिके धर्मे धर्मानुपश्यी भिक्षुस् ताम् एव

वेदनां यथावद् अनुपश्यमानः, स पश्यति सूक्ष्मतरेण

ज्ञानेन चक्षुःसंस्पर्शजां वेदनाम् आलम्बनानुचराम्। प-

श्यति द्वितीयेनालम्बनेन सह निरुध्यमानाम्, ध्वस्ताम्: "चक्षु-

ःस्पर्शजा वेदनालम्बना व्यतीता, शब्दालम्बनसहीया मे इष्टा

वाऽनिष्टा वा वेदना सञ्जाता। तत्सहीयम् मे चित्तं मा विकृतिम्

आपद्यते।" स तच् चित्तम् आलम्बनस्तम्भे कृत्वा, सन्धारयति।

तस्यां निरुद्धायां शब्दालम्बनसहीयायां श्रोत्रवेदनायां

घ्राणवेदना गन्धालम्बना सञ्जाता। स ताम् अपि घ्रा णवे-

दनाम् अवलोकयति सन्तर्कयति:"उत्पन्ना मे गन्धसहीया घ्राण-

वेदना, कुशला वा अकुशला वा व्याकृता वा अव्याकृता वा। तस्य मम

घ्राणवेदनायाश् चित्तं विकृतिम् आपन्नम्।" स यदा चित्तविकृतिम् अव-

लोकयति, स पुनर् अपि तद् एवालम्बनम् अध्यवसति चरति घटति

(३७)

व्यायाच्छति। कर्मण्यं कुरुते चित्तम्, भावयति कुशलैर् धर्-

मैर् अनास्रवैः। अथ न विकम्पते, जिह्वालम्बनम् आलम्ब्-

अनं कुरुते, कुशलम् अकुशलं व्याकृतम् अव्याकृतं वा, स तदाप्य्

आलम्बनं साक्षीकृत्वा, वेदनां अवलोकयति, सुखा दुःखा अदुः-

खासुखा: "किं ममानया चित्तं विकृतिम् आपन्नं नेति?" यदि

रसालम्बनायां सञ्जातायां वेदनायां चित्तं विकृतिम् आपन्नं

पश्यति, स पुनर् अपि तद् एव चित्तम् आलम्बनस्तम्भे बद्ध्वा

धृतिरज्ज्वा, तथा चरति घटति व्यायच्छति यथास्य चित्तं जिह्वा-

वेदनया सहीय या रसतृष्णया नापह्रियते। पुनर् अपि स भिक्षुः

कायस्प्रष्टव्यसहीयां स्प्रष्टव्यवेदनाम्, आलम्बनस्तम्भे ब-

द्ध्वा, अवलोकयति कुशलाम् अकुशलां व्याकृताम् अव्याकृताम्।

स यदि तया स्प्रष्टव्यवेदनया चित्तं विकृतिम् आपन्नम् अवलोक-

यति, तदालम्बनस्तम्भे पुनर् अपि बद्ध्वा, कर्मण्यं कुरुते

यथा पुनर् नैव विकृतिम् आपद्यते। स पुनर् भिक्षुर् मना-

गतां मनःसम्प्रतिबद्धां धर्मवेदनाम् अवलोकयति, कुश-

लाम् अकुशलां व्याकृताम् अव्याकृताम्। यदि ताभिर् वेदनाभिर्

मनसो वैकृत्यम् अवचारयति, स तदालम्बनसतम्भे बद्ध्वा

धृतिरज्ज्वा, कर्मण्यं कुरुते यथा नैव विकृतिम् आपद्यते।

(३८)

<4.2.26> स षड्विषयकायगतां वेदनाम् अवलोकयति, भिक्षुः

पञ्चवेदनातत्त्वोदयदर्शिनं स्थानं नामारोहते।

<4.2.27.1> स चक्षुःसंस्पर्शजां वेदनां ज्ञानप्रदीपेन विमृ-

शति: " का इमां वेदनां वेदयते: 'वेदनेयम्' इति?"

<4.2.27.2> स पश्यति: "मनोविज्ञाणं प्रतीत्य, समुत्पन्नेयं

वेदना मनसः सम्प्रतिबद्धा मनोवितर्केणापह्रियते।

सर्वबालपृथग्जनाः सङ्कल्पाग्निना दह्यन्ते। नात्र कश्चित् कारको

वा वेदको वा। संस्कारपुञ्ज एवोत्पद्यते, संस्कारपुञ्ज एव

निरुध्यते, हेतुप्रत्यय्सम्बद्धः।" स चक्षुःसंस्पर्शजां वे-

दनां यथावद् अनुपश्यन्न् अनुविधावन्, न तयापह्रियते।

चित्तं न विकम्पते न सुषिरीक्रियते नाविलीक्रियते।

<4.2.27.3> पुनर् अपि स भिक्षुः श्रोत्रवेदनाम् अवलोकयति: " को

ऽयं श्रोत्रवेदनाम्: 'वेदनेयम्' इति विन्दति वेदयति?"

(३९)

<4.2.27.4> स पश्यति: " मनोविज्ञानानुसम्प्रतिबद्धेयं श्रोत्र-

वेदना, मनसः सम्प्रतिबद्धा तन्निश्रया। नेह कारको वा

वेदको वा। प्रतीत्यसमुत्पन्नेयं श्रोत्रवेदना। नेह कारको वा

वेदको वा स्यात्। शून्यः संस्कारपुञ्जोऽयं हेतुप्रत्ययवशाद्

उत्पन्नो निरुध्यते च।"

<4.2.27.5> पुनर् अपि स भिक्षुः घ्राणवेदनाम् अवलोकयते:

"कोऽयं विन्दति वेदनाम्: 'वेदनेयम्ऽ इति?"

<4.2.27.6> स पश्यति: "वेदना मनोविज्ञानसम्प्रतिबद्धा, तदा-

लम्बना तन्निश्रया तद्धेतुका तत्प्रत्ययानुभवलक्षणा भ-

वति शुन्योऽयं संस्कारपुञ्जो न कारकाधिष्ठितो न वेदका-

धिष्ठितः, सन्तानानुविद्धः प्रवर्तते।" घ्राणवेदनाम्

अवलोकयित्वा, " नेह कारको वा वेदको वार्थान्तरभूतः।"

<4.2.27.7> पुनर् अपि स भिक्षुः जिह्वावेदनाम् अवलोकयति:

"कोऽयं विन्दति जिह्वावेदनाम्: 'जिह्वावेदनेयम्' इति?

<4.2.27.8> स पश्यति: "मनोविज्ञानसम्प्रतिबद्धेयं जिह्वावेदना।

तन्निश्रया तत्प्रतिबद्धा तदालम्बना तद्धेतुत उत्पद्यते, तद-

धिष्ठाना। नेह कारको वा वेदको वार्थान्तरभूतः। शून्यः सं-

स्कारपुञ्जोऽयं हेतुप्रत्ययवशाद् उत्पद्यते।"

(४०)

<4.2.27.9> पुनर् अपि स भिक्षुः कायस्प्रष्टव्यवेदनां अवलो-

कयते: "कोऽयं विन्दति कायवेदनाम्: 'वेदनेयाम्ऽ इति ?"

<4.2.27.10> स पश्यति: "मनोविज्ञानसम्प्रतिबद्धेयं काय-

वेदना। नेह कारको वा वेदको वार्थान्तरभूतोऽस्ति। शून्योऽयं

संस्कारपुञ्जः प्रवर्तते हेतुप्रत्ययवशात्।

<4.2.27.11> पुनर् अपि स भिक्षुर् मनोवेदनाम् अवलोकयति: "मनो-

वेदनां को विन्दति: ' मनोवेदनेयम्' इति?"

<4.2.27.12> स पश्यति: "मनः प्रतीत्य धर्मांश् चोत्पद्यते

मनोविज्ञानम्। त्रयाणां सन्निपातानां स्पर्शः, स्पर्शसहजा वेदना।

तद्यथा: अनेकसुगन्धिद्रव्यसमुदायाद् गन्धः शोभन

उत्पद्यते। तस्य च गन्धस्य भवहेतुर् नास्त्य् एकः। तद्वद् धे-

तुप्रत्ययसमुदायात् सर्वा वेदना उत्पद्यन्ते, न कारकाधिष्ठिता 

न वेदकाधिष्ठिताः।

<4.2.28> " तद्यथा पत्रं च प्रतीत्य, केशरं च प्रतीत्य, नाडिं च

प्रतीत्य, किञ्जल्कं च प्रतीत्य, पद्मं नाम पुष्पं उत्पद्यते।

तस्य च पद्मस्य हेतुर् एको न विद्यते। तथा चक्षुः प्रतीत्या-

लम्बनं च प्रतीत्याकाशं च प्रतीत्य, मनसिकारं च प्रतीय, 

आलोकं च प्रतीत्य, चक्षुःसंस्पर्शजा वेदना उत्पद्यते। चक्षुर्-

जातीया चक्षुःसन्निश्रया वेदना नैकजातीयानेकद्रव्यानेक-

सम्भवा न कूटस्था न निर्मिता।"

<4.2.29> स यथा यथा तत्त्वान्वेषी भिक्षुर् भवति, तथा तथास्य

शुक्ला धर्माः प्रादुर्भवन्ति। तद्यथा इक्षुरसः स्थाल्यां चितो

ऽग्निना क्वाथ्यते। तस्य प्रथमो मलो द्रवको भवति फाणि-

तसञ्ज्ञको। मलिनो गुडो द्वितीयः क्वाथो गुडसञ्ज्ञकः शुक्लतरो

(४१)

भवति तृतियः शुक्लतरो भवति। एवं यथा यथा क्वा-

थ्यते इक्षुरसः, तथा तथा निर्मलतरो भवति। एवम् एव आलम्ब्-

अनस्थाल्यां ज्ञानाग्निना परितापितचित्तसन्तानेक्षुरसं क्वाथ-

यति। तस्य फाणितसदृशः प्रथमध्यानलाभो भवति। गुड-

सदृशः शुक्लतरोऽस्य द्वितीयो ध्यानलाभो भवति। शर्करस-

दृशोऽस्य तृतीयध्यानलाभो भवति। एवम् एव यथा भिक्षुश् चित्त-

सन्तानं ज्ञानाग्निना क्वाथयते, तथा तथानास्रवा धर्माः

शुक्लतरा विमलतरा निष्कल्मषतरा उत्पद्यन्ते, संसारविमुखाः

शुक्ला विगतमला धौता उत्पद्यन्ते।

<4.2.30> पुनर् अपि स भिक्षुः तां वेदनाम् अन्येन प्रकारेण

सूक्ष्मतराम् अवलोकयते: सूक्ष्मौदारिका चक्षुःसंस्पर्शजा

मला मोहसहीया अमुकस्य सत्त्वस्य वेदना उत्पन्ना। सा अमु-

कया औदारिकया वेदनया उपहता, सावशेषा कृतावलीना। एवं श्रो-

त्रवेदना घ्राणवेदना जिह्वावेदना कायमनोवेदना।

(४२)

<4.2.31> तस्यैवं घटमानस्य भिक्षोर् युज्यमानस्य मार-

सैन्यं विधममानस्य हृष्टतरमनसो भौमा यक्षा आन्तरी-

क्षाणां यक्षाणाम् अभिनिवेदयन्ति। ते च भौमा यक्षा अन्तरीक्ष-

चराश् च यक्षाश् चतुर्णां महाराज्ञाम् अभिनिवेदयन्ति। ते च

भौमा यक्षास् ते चान्तरीक्षचरा यक्षास् ते च चत्वारो महाराजानश्

चातुर्महाराजकायिकानां देवानाम् अभिनिवेदयन्ति। ते च भौमा

यक्षाः, ते चान्तरीक्षचरा यक्षास् ते च चत्वारो महाराजानस् ते च

चातुर्महाराजकायिका देवाः शक्रस्य अभिनिवेदयन्ति। त्रिदशे-

श्वरोऽयं शक्रोऽपि देवराज ऐरावणम् आरुह्य, प्रीततरमना

यामानां देवानाम् अभिनिवेदयति.... पूर्ववत्.....

<4.2.32> तेऽपि तुष्टा यमा देवाः शक्रस्यान्तिकात्, नानावर्णरत्न-

धरा दिव्यमाल्यगन्धविभूषितशरीरा नानाविध्याना इष्टशब्द-

स्पर्शरसरूपगन्धा नष्टोपमसौख्याः प्रहृष्टाः सत्वरा देव-

निकायाः। तुषितेषु चत्वारिंशद्योजनसहस्राणि सप्तरत्नमयैर्

मन्दिरैर् उद्द्योतितं विविधविमानं नगरं मानससङ्-

कल्पं नाम। तत्र बोधिसत्त्ववीथी दशयोजनसहस्राणि निरा-

स्रवरतिर् नाम्ना। तस्यां भगवान् मैत्रेयः प्रतिवसति सन्नि-

कृष्टैर् बोधिसत्त्वशतैः पञ्चभिः। तस्य च तुष्टतरमनसो यामा

देवा निवेदयन्ति, पृथिव्यां जानुमण्डलेन प्रणिपत्यैकांशेन

दिव्यानि वासांसि कृत्वा शिरोगतेनाञ्जलिना यथा: "देव, जम्बुद्वीपात्

कर्मभूमिसन्निश्रयाद् अमुष्माद् ग्रामाद् अमुष्माद् विषयाद्

(४३)

अमुष्मान् निगमाद् अमुष्मात् कुलाद् अमुकः कुलपुत्रः केशश्म-

श्रूण्य् अवतार्य काषायाणि वासांस्य् आच्छाद्य, श्रद्धया आगाराद्

अनगारिकां प्रव्रजितः, स चरन् घटन् पर्युपासमानो गुरून्,

निरास्रवकुशलतत्त्वान्वेषी ' वेदनातत्त्वदर्शिनं' नाम चतुर्थं

भूम्यन्तरम् आरूढो विध्वंसति मारपक्षम्, दृढीकुरुते सद्-

धर्मसेतुम्, प्रकाशयति शुक्लान् धर्मान्। मन्दीभवति मार-

पक्षः। प्रबलीभवति देवपक्षः। ते वयं देवानाम् अभिनि वे-

दयामः।"

<4.2.33> तच् छ्रुत्वा मैत्रेयो यामानां देवानां सकाशात्, "प्रबली-

भवति देवपक्षः," कथयति यथा: "प्रहृष्टोऽस्मि, देवाः, यद्

धीयते मारपक्षः, अभ्युच्चीयते सद्धर्मपक्षः। प्रशिथिली-

क्रियन्ते क्लेशाः। विद्राव्यते मारसैन्यम्।"

< II-5.1 >

<5.1.1> पुनर् अपि योगाचार आध्यात्मिके धर्मे धर्मानुपश्यी विह-

रति: कथम् असौ भिक्षुः षड् वेदनाकायान् यथावद् दृष्ट्वा

सङ्क्षेपेण वेदनास्कन्धभूमिभागेन, पञ्चमं भूम्यन्त-

रम् आरोहति ?

(४४)

<5.1.2> पुनर् अपि स भिक्षुर् वेदनातत्त्वदर्शी षड्वेदनाकायकृत-

कर्मान्तः सञ्ज्ञास्कन्धं सम्प्रविभजति निमित्तीकरोति: "कत-

रं भूम्यन्तरं सञ्ज्ञासहायोऽयं शुक्लधर्मविविक्तचारी

सञ्चिन्तयन्, हिताहितविविक्तचारी सञ्ज्ञायाः सञ्ज्ञी स्यात्?"

<5.1.3> स निमित्तीकरोति शुक्लधर्मनिमित्तम्। आदित एव धर्मान्

प्रविभजति: "कथं सनिदर्शनसप्रतिघालम्बनानाम् अद-

र्शनाप्रतिघसञ्ज्ञा उत्पाद्यते?" स विविक्ततरां ताम् सञ्ज्ञाम् आलो-

कयति। स तया सञ्ज्ञया निमित्तम् आलम्बते एकादशप्रकारं

रूपम्। तद्यथा: दीर्घं ह्रस्वं चतुरश्रं मण्डलं त्रिकोणं

नीलं पीतं लोहितावदातमाञ्जिष्ठम्।

<5.1.4.1> तत्र दीर्घीकुरुते सञ्ज्ञानिमित्तम्: "दीर्घो बत संसारो

बालानां मन्दबुद्धीनाम् अनवराग्रः। जन्ममरणकर्मफल-

च्युत्युपपत्तिप्रियविप्रयोगशीतोष्णक्षुत्पिपासाश्रमग्लानिपरप्रेष्य-

परिभवदासभावपरस्परभक्षणानिचयभूतः सर्वानर्थ-

भूतोऽयम् अपरिमितदुर्विषहः। अपरिमितशतस हस्रकोटीन-

युतैर् देहवाग्मनससमुत्थैर् दुष्करकृतैः कर्मविशेषैर् अलङ्-

कृता विडम्बिता असकृद् असकृद् बालपृथग्जनाः।

(४५)

<5.1.4.2>  "तत्र मनुष्यभूतानां पर्येष्टिव्यसनपरवञ्चना-

कूटमानव्यवहारवाणिज्यराजकुलसेवासमुद्रप्रपातप्रवासकल-

हकृषिपशुपाल्यम्लेच्छजन्ममिथ्यादृष्टिविकलेन्द्रियसद्धर्मवि-

रहबुद्धोत्पादविरहितप्रत्ययवैकल्याक्षन मद्यपानादत्तादा-

नमृषावदकाममिथ्याचाराभिध्याव्यापादानृतपिशुनपरुषाबद्ध-

प्रलापव्यासक्तमनसां दीर्घोऽयं संसारः," सञ्ज्ञानिमितम्

अनुलम्बति।

<5.1.4.3> दीर्घः संसारो देवानां, सञ्ज्ञानिमित्तम् अनुलंबति:

" विषयविषयप्रसक्तेष्टशब्दरसस्पर्शगन्धरागद्वेषमोहप्र-

मादस्त्रीव्यसनपारिजातकचैत्ररथवनोपवनतडागपद्मिन्या-

क्रीडागन्धपुष्पसुधारसविविधक्रीडाहारविहारप्रसक्तचन्दन-

दिव्यस्रक्चूर्णानुलेपन मान्दारपुष्पदिव्यवादित्रगन्धर्वगीत-

प्रसक्तचेतसां सद्धर्मविमुखानां दीर्घः संसारो देवा-

नां।"

<5.1.4.4> प्रेतानां अपि दीर्घः संसारः सञ्ज्ञानिमित्तम् अनुलम्बति:

"दुःकृतकर्मगामिनां क्षुत्पिपासाश्रमदौर्बल्याग्निवृष्टिप्रपत-

नसूचीकण्ठपर्वतकुक्षि कभल्लिकासञ्जातेर्ष्यामात्सर्यपरस्पर-

(४६)

शस्त्रनिकृन्तनतमोमयश्वभ्रप्रपतननदीतडागोत्ससरनिर्धा-

वितानां यमपुरुषासियष्टिकुद्दालप्रहारप्रहतदुःखानां वान्त-

निष्ठीविताशानाम् अनेकवर्षशतसहस्रसञ्जाताहारदौर्विषह्यविवि-

धदुःखास्रुपतनसञ्जातदुर्दिनकेशसञ्छन्नमुखगात्राणां

कृमिशतसहस्रव्याप्तशरीरं सर्वव्याधिनिकरभूतशरीरम् उद्व-

हमानानां दीर्घसंसारप्रपन्नानाम् आयसैः काकैः प्रदीप्त-

तुण्डैर् उद्धृतनयनानां वनदावदग्धपादपसदृशानां परैर्

आक्रम्य परस्परेण भक्ष्यमाणानां षट्त्रिंशद्योजनशतसह-

स्रकोटिकान्तारप्रपन्नानाम् अनाथानां क्षुत्पिपासाग्निदग्ध-

शरीराणां तमसि मज्जमानानां प्रेतानां सद्धर्मश्रवण-

विमुखानां मिथ्यादृष्टिवञ्चितानां दीर्घः संसारः," सञ्ज्ञानि-

मित्तम् उपलभ्यते।

<5.1.4.5> " परस्परभक्षणागम्यागम्याज्ञानविमुखानां जल-

चराणां नित्यं पिपासार्दितानां << परिशुष्कहृदयग्रहणभीतानां

शिशुमारलुब्धकोद्रतिमितिमिङ्गिलकुम्भीरनक्रमकरशुक्ति-

शङ्खप्रमुखानां नित्यं परस्परस्थूलसूक्ष्मभक्षणतत्प-

राणां वागुरावरोहणग्रहणभीतानाम्, तथा स्थलचराणां मृग-

महिषवराहनागराजवृषभाश्वखरगवयरुरुरिक्षगण्डकप्र-

(४७)

भृतीनां विविधदुःखबन्धनशस्त्रमारणव्याधिजरामर-

णपरस्परपीडाशतसहस्रार्दिता>>नाम्, तथान्तरीक्षचराणां काको-

लूकहंसबर्हिकुक्कुटकोयष्टिकपारापतकपोतदात्यूहवासशतप-

त्रछायावलीनजीवजीवकसम्पातपरभृतानाम् अन्येषां च शकु-

निजातीनाम्, वैषवधबन्धनशस्त्रक्षुत्पिपासापरस्परभक्षण-

शीतोष्णपीदितानां त्रिस्थानगतानां स्थलजलजान्तरीक्षचराणां तिर्यग्-

गतानां दारुणप्रतिभयानां दीर्घः संसारः," सञ्ज्ञानिमित्तम्

आलम्बति।

<5.1.4.6> " तथा सञ्जीवनकालसूत्रसङ्घातरौरवमहारौरवतप-

नप्रतापनावीचिसोत्सेधेषु परमदुर्विचिन्त्यमनानेकशतसहस्र-

प्रतिभयाग्निशस्त्रप्रपातवैतरणीलोहितप्रविलीनाङ्गप्रत्यङ्गानाम्

असिपत्त्रप्र वेशाङ्गारप्रत्यनुभवनक्षारनदीप्रपातप्रदीप्त-

भूमिसङ्क्रमणकारणाव्ययधूमदहनखरासदृशानेकप्रका-

रदुर्विषहकारणापीडिताना नारकेयाणां दीर्घः संसारः," सञ्-

ज्ञानिमित्तम् आलम्बति।

<5.1.4.7>  स भिक्षुः सञ्ज्ञास्कन्धप्रविचारी सनिदर्शनं सप्रति-

घं दीर्घरूपं- कर्मफलहेतुनिदानालम्बने सत्यचतुष्टये-

नानाप्रकारयोजनशतसहस्राण्य् अपि गतिगतान् सत्त्वान् अवलोकयति

(४८)

निमित्तयति विभजयति। निदानालम्बनं सञ्ज्ञाप्रदीपितं पश्यति, संसाराच् चोद्विजति।

<5.1.5.1> पुनर् अपि योगाचार आध्यात्मिके धर्मे धर्मानुपश्यी विह-

रति: कथम् असौ भिक्षुर् ह्रस्वं विभजते साक्षीकुरुते? स पश्यति

श्रुतमयेन ज्ञानेन दिव्येन वा चक्षुषा: स भिक्षुः, मारसैन्यं

विद्रावयन्, कथं ह्रस्वं विभजति?

<5.1.5.2> " ह्रस्वः संसारो व्रतनियमदानशिलज्ञानाचारगुरु शु-

श्रूषा-ऋजुमनोभिरामसम्यग्दृष्टिमातृपितृगौरवबुद्धधर्मदर्श-

नश्रवणाचार्योपासनाशठचर्यानिरतानां विरतानां कूटमान-

वञ्चनात् कल्याणमित्रचारित्र्याढ्य-ऋजुमनोदयाकार्पण्यालङ्कृतदेह-

वाङ्मनसालङ्कृतहृदयानां मनुष्याणां ह्रस्वः संसारः,"

सञ्ज्ञानिमित्तम् आलम्बति।

<5.1.5.3> "तथा प्रमादे ह्य् उपपन्ने ये ते नन्दनवैभ्राजता-

चैत्ररथ पारिजातकोपवनतडागपद्मिनीविविधचन्दनहारोपहा-

रोपशोभितकल्पवृक्षनदीप्रस्रवणवनसुद्धाहारविशेषान् म-

र्षयित्वा, ये विविधाहारविहारा ध्यानाध्ययनसाधुदर्शनाध्य-

यनदानदमसंयमब्रह्मचर्यशान्तेन्द्रियपरिमितभाष्यवच-

नधर्मलोलुपशान्ताहारविहारा ये देवाः, ह्रस्वस् तेषां संसारः।"

(४९)

<5.1.5.4> " यथोक्ता दुःखविविधक्षुत्पिपासापरिशुष्क वदनादी-

नवा दावाग्निदाहावलीढतनूरुहवदनदवदग्धपादपसदृश-

देहा ये, ते दुःखमरणम् अगणयित्वा, ये क्षणम् अपि प्रस-

न्नेन्द्रिया ह्रस्वप्रसादा बुद्धधर्मसङ्घेषु, ह्रस्वस् तेषां

संसारः," सञ्ज्ञानिमित्तम् अनुलम्बति।

<5.1.5.5> " परस्परभक्षणतर्जनताडनशीतोष्णदुर्दिनभयभीतास्

ते, यदि शक्नुवन्ति, क्षणविष्कम्भम् अगणयित्वा, क्षणम् अप्य्

एकं चित्तप्रसादं बुद्धधर्मसङ्घं प्रति कर्तुम्, ह्रस्वस्

तेषां तिर्यक्षु संसारः," सञ्ज्ञानिमित्तम् अनुलम्बति।

<5.1.5.6> "सञ्जीवनकालसूत्रसङ्घातरौरवमहारौरवतपनप्र-

तापनावीचिप्रमुखेषु नरकेषु उपपन्ना ये नानाविकारपरम-

दुःखपीडितास् तद् दुःखम् अगणयित्वा, क्षणम् अपि चित्तं प्रसा-

दयन्ति शीलं प्रति, ह्रस्वस् तेषां संसारो नारकेयानाम्," सञ्ज्ञा-

निमित्तम् अनुलम्बति। स एवं ह्रस्वं चिन्तयति संसारे।

<5.1.6> केषां चतुरस्रः संसारः? स पश्यति: "उत्तरकौरवाणां 

च पुरुषाणां निर्ममनिरहङ्कारनियतोर्ध्वगामिनां चतुर-

स्रस् तेषु संसारः," सञ्ज्ञानिमित्तम् अनुलम्बति।

(५०)

<5.1.7> "नरकप्रेततिरश्चाम् अज्ञानपरिवर्तिनां न सच्चित्तानु-

वर्तिनां मण्डलः संसारः," सञ्ज्ञानिमित्तम् अनुलम्बति।

<5.1.8> "शुभाशुभाव्याकृतामिश्रकर्मणां नरकदेवव्यामि-

श्राणां मनुष्येषूपपन्नानां - तत्राशुभेन कर्मणा नरकेषु, 

शुभेन कर्मणा देवेषु, व्यामिश्रेण मनुष्येषु - त्रिकर्मोपगा

ये त्रिस्थानजातिजाः, त्रिकोणस् तेषु संसारः," सञ्ज्ञानिमित्तम् अनु-

लम्बति।

<5.1.9> "चातुर्महा राजकायिकास् त्रिदशा यामाः परनिर्मितव-

शवर्तिकर्मसदृशोपपन्ना देवभ्यश् च्युता देवेषूपपद्यन्ते,

मनुष्येभ्यश् च्युता ये मनुष्येष्व् एवोपपद्यन्ते नाक्षणभूमिषु,

मण्डलस् तेषां संसारः," सञ्ज्ञानिमित्तम् अनुलम्बति।

(५१)

<5.1.10> " नीलाशुभकर्मपरिगृहीता नारकेयाः। ते हि तमोमयेषु

नरकेषु मज्जन्ति," सञ्ज्ञानिमित्तम् अनुलम्बति।

<5.1.11> "पीतवर्णकर्मसङ्गृहीताः प्रेताः। ते हि परस्परद्रोह-

ताडनतर्जनतत्पराः प्रेताः," सञ्ज्ञानिमित्तम् अनुलम्बति।

<5.1.12> "लोहितकर्मसङ्गृहीतास् तिर्यञ्चः। ते हि परस्परभक्ष-

णलोहिततत्प्रियाः," सञ्ज्ञानिमित्तम् अनुलम्बति।

<5.1.13> "शुक्लवर्णकर्मसङ्गृहीता देवमनुष्या हि कुशल-

शुभकर्मपथा रत्नमयेन मूल्येन देवमनुष्योपपत्तिं परि-

गृह्नन्ति। च्यवमाने देवे अन्ये देवाः कथयन्ति: ' सुगतिं मनु-

ष्यलोकं गच्छ।' तथा म्रियमाणः, ज्ञातिमित्रकलत्राः सबाष्प-

नयनदुर्दिनमुखाः कथयन्ति: 'सुगतिं मनुष्यलोकम्,

प्रिय, गच्छास्मान् त्यक्त्वा,"' सञ्ज्ञानिमित्तम् अनुलम्बति।

<5.1.14> स एवं चिन्तयति: "तत् प्राप्य मनुष्यत्वम्, यो न कुशल-

दानशीलज्ञानाय घटते, स वञ्चितो नरकप्रेततिर्यग्नत्यां भ्र-

मति कर्मपथसञ्चितो बालिशः पृथग्जनः।"

<5.1.15> स भिक्षुर् वेदनातत्त्वदर्शी सञ्ज्ञास्कन्धयोनिशोमनस्-

कारालम्बनतत्त्वदर्शी तत्त्वम् एवान्वेषते:

(५२)

<5.1.16> चक्षुश् च प्रतीत्य रूपं चोत्पद्यते चक्षुर्विज्ञानम्। त्र-

याणां सन्निपा तानाम् स्पर्शः। तत्र सञ्ज्ञां विभजते। रूपं

दृष्टं शोभनम् अशोभनं सन्निकृष्टविप्रकृष्टदीर्घह्रस्व-

चतुरस्रमण्डलावदातत्रिकोणं रूपसंस्थानम्, सञ्ज्ञां सं-

विभजति निमित्तीकरोति निदानम् अवेक्षते। स्कन्धधात्वायतन-

निदानं सञ्ज्ञीकुरुते विभजति। शुभाशुधकर्मविपाकसंवि-

भागं साक्षीकुरुते। हेतुयुक्तम् अवलम्बति। अहेतुयुक्तम् अव-

बुद्ध्वा, विवर्जयति। हिताहिततद्विलक्षणम् अतीतं सञ्ज्ञा-

पयतो <<यथा: "तेन मम कृतं सुकृतम् अनेन मम कृतं

दुःकरं .... पूर्ववत् ....." सञ्ज्ञायां सञ्ज्ञापयति: "यदि सञ्ज्ञा न

स्यात्, स्मृतिर् अपि न स्यात्। सा हि स्मृतिः सञ्ज्ञाप्रतिबद्धा, तदा-

लम्बना तत्प्रत्यया। तद्यथा प्रदीपप्रभा प्रदिपप्रत्यया,

तन्निदाना तद्धेतुका। एवम् एव मे स्मृतिः सञ्ज्ञाहेतुका

सञ्ज्ञाप्रभवा सञ्ज्ञाधिपतिः।" स पञ्चमं भूम्यन्त-

रं आरोहति स भिक्षुः सञ्ज्ञास्पर्शं नाम। सञ्ज्ञापयति>>

सद्भूततो देवानां सौख्यं तत्र न संहृष्यते, नारके-

यानां कर्मकृतदुःखं ततोऽपि न बिभेति।

(५३)

<5.1.17> स समदर्शी कल्याणजातरूपसदृशसञ्ज्ञी भिक्षुस् ताम् एव

सञ्ज्ञाम् अन्येन प्रकारेणावलोकयति। स सञ्ज्ञाविनिर्मुक्तम्

अन्यपुरुषं मृतम् अवलोकयति: "किम्प्रत्ययेयं मम सञ्ज्ञा,

किंहेतुका किन्निदाना?" स पश्यति: "प्रतीत्यसमुत्पन्नेयं

मम सञ्ज्ञा प्रत्ययसामग्र्यतयैवोत्पद्यते। तन्निरोधान् निरु-

ध्यते।

(५४)

<5.1.18> "यथा चन्द्र मसं च प्रतीत्य, चन्द्रकान्तमणिं च 

प्रतीत्य, चन्द्रकान्तमणेर् उदकं प्रसन्नं प्रादुर्भवति। एवम्

एव निदानप्रत्ययांश् च प्रतीत्य, सञ्ज्ञा निष्पद्यते। नेयं सञ्ज्ञा निर्हेतुका, न कारेकेन कृता, न वेदकेन, न यादृच्छिकीया उत्प-

द्यते।"

<5.1.19> स तत्त्वत एव भिक्षुर् अन्वेषते सञ्ज्ञास्कन्धम्। स सञ्-

ज्ञातत्त्वदर्शी, स उदयव्ययतत्त्वज्ञः सूक्ष्मतरक्रमान्वेषी। नदी-

कूलस्रोतःप्रवृत्तसञ्ज्ञा कुशलम् उत्पद्यमाना, प्रत्ययनिदान-

वशद् अकुशलपरिणामा। अकुशलम् उत्पद्यमान, प्रत्ययनिदान-

वशात् कुशलपरिणामा। जाता सा पुनः प्रतिहता चित्तमर्कटेन,

अव्याकृता जाता। परिणामसुखम् अवेक्ष्यते। निरास्रवसुखेषु

सुखसञ्ज्ञी, सुखे चासञ्ज्ञी: "तस्याम् एव सुखायां परीत्तसञ्ज्ञाः।"

<5.1.20> कथं कुशलस्कन्धधात्वायतननिरोधोदयदर्शी न

वेदनायाम् अभिसंरज्यते? न वेदनास्तङ्गमनेन सञ्ज्ञायाम्

अभिरमते। न सञ्ज्ञास्तङ्गमनेन संस्काराणाम् उदयम् अभि-

रोचते, न स्थितिं न व्ययं नान्यथात्वम्। न विज्ञानस्योदयम्

(५५)

अभिरोचते, न स्तिथिं न भङ्गं नान्यथा भावम्। एवम् अयं

स्कन्धतत्त्वज्ञो भिक्षुर् न मारस्य विषये वसति। स राग-

द्वेषमोहैर् नाबाध्यते। न नित्यसुखशुच्यात्मकदर्शी भ-

वति। न संसारिण्या जालिन्या संसार इष्टशब्दस्पर्शरूपगन्ध-

रसमयैः पाशैर् बध्यते। न नष्टस्मृतिर् भवति। स स्मृत्य्-

उपस्थितिविजानकः शक्त आस्रवक्षयाय निर्वाणाभिमुखाय गन्तुम्।

॥ भवन्ति चात्र गाथाः॥

मन्दवीर्यकुसीदानां भिक्षूणां दर्शनाय यः।

नोद्योगाभिरतो नित्यं भिक्षुर् भवति तादृशः॥ <5.1.21.1> 

न शय्यासनसम्भोजी भिक्षुर् बुद्धेन भाषितः।

कौसीद्याभिरतो यस् तु नासौ कल्याणम् अर्हति॥ <5.1.21.2>

(५६)

क्लेशाणां मूलम् एकं ह् इ कौसीद्यं यस्य विद्यते।

कौसीद्यम् एकं यस्यास्ति तस्य धर्मो न विद्यते।

केवलं वस्त्रमात्रेण 'भिक्षुः स' इति कथ्यते॥ <5.1.21.3>

नाध्येतव्ये मतिर् यस्य न ध्याने नास्रवक्षये।

केवलं कुहमात्रेण भिक्षुर् भवति सादृशः॥ <5.1.21.4>

विहारारामनिरतो न रतो धर्मगोचरे।

स्त्रीमद्यलोलुपमतिर् न भिक्षुस् तादृशो भवेत्॥ <5.1.21.5>

यो मारबन्धनच्छेत्ता च्छेत्ता पापस्य कर्मणः।

स भिक्षुर् देशितो बुद्धैर् न भोक्ता सङ्घगोचरे॥ <5.1.21.6>

(५७)

वरम् आशीविषविषं क्वथितं ताम्रम् एव वा।

भुक्तं स्यान् न तु दुःशीलैः साङ्घिकं पानभोजनं॥ <5.1.21.7>

यो हि नार्हति पिण्डाय नासौ पिण्डाय कल्प्यते।

यस्य पिण्डीकृताः क्लेशा नारकाय स कल्प्यते॥ <5.1.21.8>

येन वान्ता हताः क्लेशाः सर्पा इव बिलेशयाः।

स भिक्षुः पिण्डभोजी स्यान् न स्त्रीदर्शनतत्परः॥ <5.1.21.9>

बन्धकं यदि चात्मानं कृत्वा पापेषु रज्यते।

कथं स भिक्षुर् विज्ञेयः सङ्घरत्नप्रदूषकः॥ <5.1.21.10>

यस्येष्टौ लाभसत्कारौ विषया यस्य संमताः।

नारीदर्शनतत्काङ्क्षी न भिक्षुर् न गृही शठः॥ <5.1.21.11>

(५८)

दग्धं क्लेशवनं यैर् हि वनं दग्धं यथाग्निना।

ते द्विजास् ते च कल्याणा न रक्ताः पानभोजने॥ <5.1.21.12>

नित्यं ग्रामोत्सुका गन्तुं नित्यं स्नानोत्सुकाः शठाः।

परात्मवञ्चका मूढा मूढाः सद्धर्मवर्त्मनि॥ <5.1.21.13>

अरण्ये शान्तमनसो नित्यं ध्यानपरायणाः।

ते द्विजास् ते च कल्याणाः कल्याणपथगोचराः॥ <5.1.21.14>

रमणीयाण्य् अरण्यानि न चात्र रमते मनः।

वीतरागात्र रंस्यन्ते न तु कामगवेषिणः॥ <5.1.21.15>

(५९)

साङ्कथयाभिरतो यस् तु रतो विषयतृष्णया।

न यास्यति पुरं शान्तं यत्र मृत्युर् न विद्यते॥ <5.1.21.16>

राजसेवी सुमृष्टाशी मद्यपः क्रोधनः सदा।

भिक्षुनाम्ना वञ्चयते दायकान् ऋतचेतसः॥ <5.1.21.17>

उपायम् अभ्युपादाय राज द्वाराश्रिता हि ये।

संरब्धा गृहिभिः सार्धं यन्नाशाद् वनम् आश्रिताः॥ <5.1.21.18>

तत्स्वास्थ्यम् एव पुष्णन्ति वान्ताशैस् तैः समा मताः।

पुत्रदारं परित्यज्य ये शन्तं वनम् आश्रिताः॥ <5.1.21.19>

(६०)