• Home
• Canon Text
• देवनागरी
• सूत्रपिटक
• जातक
• १६ वर्तकापीतक-जातकम्

१६ वर्तकापीतक-जातकम्

Technical Details

१६. वर्तकापीतक-जातकम्



सत्यपरिभावितां वाचमग्निरपि न प्रसहते लङ्घयितुमिति सत्यवचनेऽभियोगः करणीयः। तद्यथानुश्रूयते-



बोधिसत्त्वः किलान्यतमस्मिन्नरण्यायतने वर्तकापोतको भवति स्म। स कतिपयरात्रोद्भिन्नाण्डकोशः प्रविरोक्ष्यमाणतरुणपक्षः परिदुर्बलत्वादलक्ष्यमाणाङ्गप्रत्यङ्गप्रदेशः स्वमातापितृप्रयत्नरचिते तृणगहनोपगूढे गुल्मलतासंनिश्रिते नीडे संबहुलैर्भ्रातृभिः सार्धं प्रतिवसति स्म। तदवस्थोऽपि चापरिलुप्तधर्मसंज्ञत्वान्मातापितृभ्यामुपहृतान्प्राणिनो नेच्छति स्माभ्यवहर्तुम्। यदेव त्वस्य तृणबीजन्यग्रोधफलाद्युपजह्रतुर्मातापितरौ तेनैव वर्तयामास। तस्य तया रूक्षाल्पाहारतया न कायः पुष्टिमुपययौ। नापि पक्षौ सम्यक्प्रविरुरोहतुः। इतरे तु वर्तकापोतका यथोपनीतमाहारमभ्यवहरन्तो बलवन्तः सञ्जातपक्षाश्च बभूवुः। धर्मता ह्येषा यदुत-



धर्माधर्मनिराशङ्कः सर्वाशी सुखमेधते।

धर्म्यां तु वृत्तिमन्विच्छन्विचिताशीह दुःखितः॥१॥



[अपि चोक्तं भगवता-सुजीवितमह्रीकेणेति गाथाद्वयम्।



सुजीवितमह्रीकेण ध्वाङ्क्षेणाशुचिकर्मणा।

प्रस्कन्दिना प्रगल्भेन सुसंक्लिष्टं तु जीवितम्॥२॥



ह्रीमता त्विह दुर्जीवं नित्यं शुचिगवेषिणा।

संलीनेनाप्रगल्भेन शुद्धाजीवेन जीवता॥३॥



इति गाथाद्वयमेतदार्यस्थाविरीयकनिकाये पठ्यते।] तेषामेवमवस्थानां नातिदूरे महान्वनदावः प्रतिभयप्रसक्तनिनदो विजृम्भमाणधूमराशिर्विकीर्यमाणज्वालावलीलोलविस्फुलिङ्गः सन्त्रासनो वनचराणामनयो वनगहनानां प्रादुरभवत्।



स मारुताधूर्णितविप्रकीर्णैर्ज्वालाभुजैर्नृत्तविशेषचित्रैः।

वल्गन्निव व्याकुलधूमकेशः सस्वान तेषां धृतिमाददानः॥४॥



चण्डानिलास्फालनचञ्चलानि भयद्रुतानीव वने तृणानि।

सोऽग्निः ससंरम्भ इवाभिपत्य स्फुरत्स्फुलिङ्गप्रकरो ददाह॥५॥



भयद्रुतोद्भ्रान्तविहङ्गसार्थं परिभ्रमद्भीतमृगं समन्तात्।

धूमौघमग्नं पटुवह्निशब्दं वनं तदार्त्येव भृशं ररास॥६॥



क्रमेण चोत्पीड्यमान इव स वह्निः पटुना मारुतेन तृणगहनानुसारी तेषां नीडसमीपमुपजगाम। अथ ते वर्तकापोतका भयविरसव्याकुलविरावाः परस्परनिरपेक्षाः सहसा समुत्पेतुः। परिदुर्बलत्वादसञ्जातपक्षत्वाच्च बोधिसत्त्वस्तु नोत्पतितुं प्रयत्नं चकार। विदितात्मप्रभावस्त्वसंभ्रान्त एव स महासत्त्वः सरभसमिवोपसर्पन्तमग्निं सानुनयमित्युवाच-



व्यर्थाभिधानचरणोऽस्म्यविरूढपक्ष-

स्त्वत्सम्भ्रमाच्च पितरावपि मे प्रडीनौ।

त्वद्योग्यमस्ति न च किञ्चिदिहातिथेय-

मस्मान्निवर्तितुमतस्तव युक्तमग्ने॥७॥



इत्युक्ते सत्यपरिभावितवचसा तेन महासत्त्वेन-

उदीर्यमाणोऽप्यनिलेन सोऽग्निर्विशुष्कसंसक्ततृणेऽपि कक्षे।

नदीमिव प्राप्य विवृद्धतोयां तद्वाचमासाद्य शशाम सद्यः॥८॥



अद्यापि तं हिमवति प्रथितं प्रदेशं

दावाग्निरुद्धतशिखोऽपि समीरणेन।

मन्त्राभिशप्त इव नैकशिरा भुजङ्गः

सङ्कोचमन्दलुलितार्चिरुपैति शान्तिम्॥९॥



तत्किमिदमुपनीतमिति? उच्यते-

वेलामिव प्रचलितोर्मिफणः समुद्रः

शिक्षां मुनीन्द्रविहितामिव सत्यकामः।

सत्यात्मनामिति न लङ्घयितुं यदाज्ञां

शक्तः कृशानुरपि सत्यमतो न जह्यात्॥१०॥



तदेवं सत्यवचनपरिभावितां वाचमग्निरपि न प्रसहते लङ्घयितुमिति सत्यवचनेऽभियोगः करणीयः। तथागतवर्णेऽपि वाच्यमिति।



इति वर्तकापोतक-जातकं षोडशम्।