• Home
• Canon Text
• Romanized
• śāstrapiṭaka
• madhyamaka-yogācāra
• 9 prajñāpāramitā nāma navamaḥ paricchedaḥ

9 prajñāpāramitā nāma navamaḥ paricchedaḥ

Technical Details

9 prajñāpāramitā nāma navamaḥ paricchedaḥ||



imaṃ parikaraṃ sarvaṃ prajñārthaṃ hi munirjagau|

tasmādutpādayetprajñāṃ duḥkhanivṛttikāṅkṣayā||1||



saṃvṛtiḥ paramārthaśca satyadvayamidaṃ matam|

buddheragocarastattvaṃ buddhiḥ saṃvṛtirucyate||2||



tatra loko dvidhā dṛṣṭo yogī prākṛtakastathā|

tatra prākṛtako loko yogilokena bādhyate||3||



bādhyante dhīviśeṣeṇa yogino'pyuttarottaraiḥ|

dṛṣṭāntenobhayeṣṭena kāryārthamavicārataḥ||4||



lokena bhāvā dṛśyante kalpyante cāpi tattvataḥ|

na tu māyāvadityatra vivādo yogilokayoḥ||5||



pratyakṣamapi rūpādi prasiddhyā na pramāṇataḥ|

aśucyādiṣu śucyādiprasiddhiriva sā mṛṣā||6||



lokāvatāraṇārthaṃ ca bhāvā nāthena deśitāḥ|

tattvataḥ kṣaṇikā naite saṃvṛtyā cedvirudhyate||7||



na doṣo yogisaṃvṛtyā lokātte tattvadarśinaḥ|

anyathā lokabādhā syādaśucistrīnirūpaṇe||8||



māyopamājjinātpuṇyaṃ sadbhāve'pi kathaṃ yathā|

yadi māyopamaḥ sattvaḥ kiṃ punarjāyate mṛtaḥ||9||



yāvatpratyayasāmagrī tāvanmāyāpi vartate|

dīrghasaṃtānamātreṇa kathaṃ sattvo'sti satyataḥ||10||



māyāpuruṣaghātādau cittābhāvānna pāpakam|

cittamāyāsamete tu pāpapuṇyasamudbhavaḥ||11||



mantrādīnāmasāmarthyānna māyācittasaṃbhavaḥ|

sāpi nānāvidhā māyā nānāpratyayasaṃbhavā|

naikasya sarvasāmarthyaṃ pratyayasyāsti kutracit||12||



nirvṛtaḥ paramārthena saṃvṛtyā yadi saṃsaret|

buddho'pi saṃsaredevaṃ tataḥ kiṃ bodhicaryayā||13||



pratyayānāmanucchede māyāpyucchidyate na hi|

pratyayānāṃ tu vicchedātsaṃvṛtyāpi na saṃbhavaḥ||14||



yadā na bhrāntirapyasti māyā kenopalabhyate||15||



yadā māyaiva te nāsti tadā kimupalabhyate|

cittasyaiva sa ākāro yadyapyanyo'sti tattvataḥ||16||



cittameva yadā māyā tadā kiṃ kena dṛśyate|

uktaṃ ca lokanāthena cittaṃ cittaṃ na paśyati|

na cchinatti yathātmānamasidhārā tathā manaḥ||17||



ātmabhāvaṃ yathā dīpaḥ saṃprakāśayatīti cet|

naiva prakāśyate dīpo yasmānna tamasāvṛtaḥ||18||



na hi sphaṭikavannīlaṃ nīlatve'nyamapekṣate|

tathā kiṃcitparāpekṣamanapekṣaṃ ca dṛśyate||19||



anīlatve na tannīlaṃ nīlaheturyathekṣyate|

nīlameva hi ko nīlaṃ kuryādātmānamātmanā||20||

nīlameva hi ko nīlaṃ kuryādātmānamātmanā|

anīlatve na tannīlaṃ kuryādātmānamātmanā||21||

dīpaḥ prakāśata iti jñātvā jñānena kathyate|

buddhiḥ prakāśata iti jñātvedaṃ kena kathyate||22||



prakāśā vāprakāśā vā yadā dṛṣṭā na kenacit|

vandhyāduhitṛlīleva kathyamānāpi sā mudhā||23||



yadi nāsti svasaṃvittirvijñānaṃ smaryate katham|

anyānubhūte saṃbandhāt smṛtirākhuviṣaṃ yathā||24||



pratyayāntarayuktasya darśanātsvaṃ prakāśate|

siddhāñjanavidherdṛṣṭo ghaṭo naivāñjanaṃ bhavet||25||



yathā dṛṣṭaṃ śrutaṃ jñātaṃ naiveha pratiṣidhyate|

satyataḥ kalpanā tvatra duḥkhaheturnivāryate||26||



cittādanyā na māyā cennāpyananyeti kalpyate|

vastu cetsā kathaṃ nānyānanyā cennāsti vastutaḥ||27||



asatyapi yathā māyā dṛśyā draṣṭṛ tathā manaḥ|

vastvāśrayaścetsaṃsāraḥ so'nyathākāśavadbhavet||28||



vastvāśrayeṇābhāvasya kriyāvattvaṃ kathaṃ bhavet|

asatsahāyamekaṃ hi cittamāpadyate tava||29||



grāhyamuktaṃ yadā cittaṃ tadā sarve tathāgatāḥ|

evaṃ ca ko guṇo labdhaścittamātre'pi kalpite||30||



māyopamatve'pi jñāte kathaṃ kleśo nivartate|

yadā māyāstriyāṃ rāgastatkarturapi jāyate||31||



aprahīṇā hi tatkarturjñeyasaṃkleśavāsanā|

taddṛṣṭikāle tasyāto durbalā śūnyavāsanā||32||



śūnyatāvāsanādhānāddhīyate bhāvavāsanā|

kiṃcinnāstīti cābhyāsātsāpi paścātprahīyate||33||



yadā na labhyate bhāvo yo nāstīti prakalpyate|

tadā nirāśrayo'bhāvaḥ kathaṃ tiṣṭhenmateḥ puraḥ||34||



yadā na bhāvo nābhāvo mateḥ saṃtiṣṭhate puraḥ|

tadānyagatyabhāvena nirālambā praśāmyati||35||



cintāmaṇiḥ kalpataruryathecchāparipūraṇaḥ|

vineyapraṇidhānābhyāṃ jinabimbaṃ tathekṣyate||36||



yathā gāruḍikaḥ stambhaṃ sādhayitvā vinaśyati|

sa tasmiṃściranaṣṭe'pi viṣādīnupaśāmayet||37||



bodhicaryānurūpyeṇa jinastambho'pi sādhitaḥ|

karoti sarvakāryāṇi bodhisattve'pi nirvṛte||38||



acittake kṛtā pūjā kathaṃ phalavatī bhavet|

tulyaiva paṭhyate yasmāttiṣṭhato nirvṛtasya ca||39||



āgamācca phalaṃ tatra saṃvṛtyā tattvato'pi vā|

satyabuddhe kṛtā pūjā saphaleti kathaṃ yathā||40||



satyadarśanato muktiḥ śūnyatādarśanena kim|

na vinānena mārgeṇa bodhirityāgamo yataḥ||41||



nanvasiddhaṃ mahāyānaṃ kathaṃ siddhastvadāgamaḥ|

yasmādubhayasiddho'sau na siddho'sau tavāditaḥ||42||



yatpratyayā ca tatrāsthā mahāyāne'pi tāṃ kuru|

anyobhayeṣṭasatyatve vedāderapi satyatā||43||



savivādaṃ mahāyānamiti cedāgamaṃ tyaja|

tīrthikaiḥ savivādatvātsvaiḥ paraiścāgamāntaram||44||



śāsanaṃ bhikṣutāmūlaṃ bhikṣutaiva ca duḥsthitā|

sāvalambanacittānāṃ nirvāṇamapi duḥsthitam||45||



kleśaprahāṇānmuktiścettadanantaramastu sā|

dṛṣṭaṃ ca teṣu sāmarthyaṃ niṣkleśasyāpi karmaṇaḥ||46||



tṛṣṇā tāvadupādānaṃ nāsti cetsaṃpradhāryate|

kimakliṣṭāpi tṛṣṇaiṣāṃ nāsti saṃmohavat satī||47||



vedanāpratyayā tṛṣṇā vedanaiṣāṃ ca vidyate|

sālambanena cittena sthātavyaṃ yatra tatra vā||48||



vinā śūnyatayā cittaṃ baddhamutpadyate punaḥ|

yathāsaṃjñisamāpattau bhāvayettena śūnyatām||49||



saktitrāsāttvanirmuktyā saṃsāre sidhyati sthitiḥ|

mohena duḥkhināmarthe śūnyatāyā idaṃ phalam||53||



tadevaṃ śūnyatāpakṣe dūṣaṇaṃ nopapadyate|

tasmānnirvicikitsena bhāvanīyaiva śūnyatā||54||



kleśajñeyāvṛtitamaḥpratipakṣo hi śūnyatā|

śīghraṃ sarvajñatākāmo na bhāvayati tāṃ katham||55||



yadduḥkhajananaṃ vastu trāsastasmātprajāyatām|

śūnyatā duḥkhaśamanī tataḥ kiṃ jāyate bhayam||56||



yatastato vāstu bhayaṃ yadyahaṃ nāma kiṃcana|

ahameva ca kiṃciccedbhayaṃ kasya bhaviṣyati||57||



dantakeśanakhā nāhaṃ nāsthi nāpyasmi śoṇitam|

na siṃghāṇaṃ na ca śleṣmā na pūyaṃ lasikāpi vā||58||



nāhaṃ vasā na ca svedo na medo'strāṇi nāpyaham|

na cāhamantranirguṇḍī gūthamūtramahaṃ na ca||59||



nāhaṃ māṃsaṃ na ca snāyu noṣmā vāyurahaṃ na ca|

na ca cchidrāṇyahaṃ nāpi ṣaḍ vijñānāni sarvathā||60||



śabdajñānaṃ yadi tadā śabdo gṛhyeta sarvadā|

jñeyaṃ vinā tu kiṃ vetti yena jñānaṃ nirucyate||61||



ajānānaṃ yadi jñānaṃ kāṣṭhaṃ jñānaṃ prasajyate|

tenāsaṃnihitajñeyaṃ jñānaṃ nāstīti niścayaḥ||62||



tadeva rūpaṃ jānāti tadā kiṃ na śṛṇotyapi|

śabdasyāsaṃnidhānāccettatastajjñānamapyasat||63||



śabdagrahaṇarūpaṃ yattadrūpagrahaṇaṃ katham|

ekaḥ pitā ca putraśca kalpyate na tu tattvataḥ||64||



sattvaṃ rajastamo vāpi na putro na pitā yataḥ|

śabdagrahaṇayuktastu svabhāvastasya nekṣyate||65||



tadevānyena rūpeṇa naṭavatso'pyaśāśvataḥ|

sa evānyasvabhāvaścedapūrveyaṃ tadekatā||66||



anyadrūpamasatyaṃ cennijaṃ tadrūpamucyatām|

jñānatā cettataḥ sarvapuṃsāmaikyaṃ prasajyate||67||



cetanācetane caikyaṃ tayoryenāstitā samā|

viśeṣaśca yadā mithyā kaḥ sādṛśyāśrayastadā||68||



acetanaśca naivāhamācaitanyātpaṭādivat|

atha jñaścetanāyogādajño naṣṭaḥ prasajyate||69||



athāvikṛta evātmā caitanyenāsya kiṃ kṛtam|

ajñasya niṣkriyasyaivamākāśasyātmatā matā||70||



na karmaphalasaṃbandho yuktaścedātmanā vinā|

karma kṛtvā vinaṣṭe hi phalaṃ kasya bhaviṣyati||71||



dvayorapyāvayoḥ siddhe bhinnādhāre kriyāphale|

nirvyāpāraśca tatrātmetyatra vādo vṛthā nanu||72||



hetumān phalayogīti dṛśyate naiṣa saṃbhavaḥ|

saṃtānasyaikyamāśritya kartā bhokteti deśitam||73||



atītānāgataṃ cittaṃ nāhaṃ taddhi na vidyate|

athotpannamahaṃ cittaṃ naṣṭe'sminnāstyahaṃ punaḥ||74||



yathaiva kadalīstambho na kaścidbhāgaśaḥ kṛtaḥ|

tathāhamapyasadbhūto mṛgyamāṇo vicārataḥ||75||



yadi sattvo na vidyeta kasyopari kṛpeti cet|

kāryārthamabhyupetena yo mohena prakalpitaḥ||76||



kāryaṃ kasya na cetsattvaḥ satyamīhā tu mohataḥ|

duḥkhavyupaśamārthaṃ tu kāryamoho na vāryate||77||



duḥkhaheturahaṃkāra ātmamohāttu vardhate|

tato'pi na nivartyaścet varaṃ nairātmyabhāvanā||78||



kāyo na pādau na jaṅghā norū kāyaḥ kaṭirna ca|

nodaraṃ nāpyayaṃ pṛṣṭhaṃ noro bāhū na cāpi saḥ||79||



na hastau nāpyayaṃ pārśvau na kakṣau nāṃsalakṣaṇaḥ|

na grīvā na śiraḥ kāyaḥ kāyo'tra kataraḥ punaḥ||80||



yadi sarveṣu kāyo'yamekadeśena vartate|

aṃśā aṃśeṣu vartante sa ca kutra svayaṃ sthitaḥ||81||



sarvātmanā cetsarvatra sthitaḥ kāyaḥ karādiṣu|

kāyāstāvanta eva syuryāvantaste karādayaḥ||82||



naivāntarna bahiḥ kāyaḥ kathaṃ kāyaḥ karādiṣu|

karādibhyaḥ pṛthaṅ nāsti kathaṃ nu khalu vidyate||83||



tannāsti kāyo mohāttu kāyabuddhiḥ karādiṣu|

saṃniveśaviśeṣeṇa sthāṇau puruṣabuddhivat||84||



yāvatpratyayasāmagrī tāvatkāyaḥ pumāniva|

evaṃ karādau sā yāvattāvatkāyo'tra dṛśyate||85||



evamaṅgulipuñjatvātpādo'pi kataro bhavet|

so'pi parvasamūhatvāt parvāpi svāṃśabhedataḥ||86||



aṃśā apyaṇubhedena so'pyaṇurdigvibhāgataḥ|

digvibhāgo niraṃśatvādākāśaṃ tena nāstyaṇuḥ||87||



evaṃ svapnopame rūpe ko rajyeta vicārakaḥ|

kāyaścaivaṃ yadā nāsti tadā kā strī pumāṃśca kaḥ||88||



yadyasti duḥkhaṃ tattvena prahṛṣṭān kiṃ na bādhate|

śokādyārtāya mṛṣṭādi sukhaṃ cetkiṃ na rocate||89||



balīyasābhibhūtatvādyadi tannānubhūyate|

vedanātvaṃ kathaṃ tasya yasya nānubhavātmatā||90||



asti sūkṣmatayā duḥkhaṃ sthaulyaṃ tasya hṛtaṃ nanu|

tuṣṭimātrāparā cetsyāttasmāt sāpyasya sūkṣmatā||91||



viruddhapratyayotpattau duḥkhasyānudayo yadi|

kalpanābhiniveśo hi vedanetyāgataṃ nanu||92||



ata eva vicāro'yaṃ pratipakṣo'sya bhāvyate|

vikalpakṣetrasaṃbhūtadhyānāhārā hi yoginaḥ||93||



sāntarāvindriyārthau cetsaṃsargaḥ kuta etayoḥ|

nirantaratve'pyekatvaṃ kasya kenāstu saṃgatiḥ||94||



nāṇoraṇau praveśo'sti nirākāśaḥ samaśca saḥ|

apraveśe na miśratvamamiśratve na saṃgatiḥ||95||



niraṃśasya ca saṃsargaḥ kathaṃ nāmopapadyate|

saṃsarge ca niraṃśatvaṃ yadi dṛṣṭaṃ nidarśaya||96||



vijñānasya tvamūrtasya saṃsargo naiva yujyate|

samūhasyāpyavastutvādyathā pūrvaṃ vicāritam||97||



tadevaṃ sparśanābhāve vedanāsaṃbhavaḥ kutaḥ|

kimarthamayamāyāsaḥ bādhā kasya kuto bhavet||98||



yadā na vedakaḥ kaścidvedanā ca na vidyate|

tadāvasthāmimāṃ dṛṣṭvā tṛṣṇe kiṃ na vidīryase||99||



dṛśyate spṛśyate cāpi svapnamāyopamātmanā|

cittena sahajātatvādvedanā tena nekṣyate||100||



pūrvaṃ paścācca jātena smaryate nānubhūyate|

svātmānaṃ nānubhavati na cānyenānubhūyate||101||



na cāsti vedakaḥ kaścidvedanāto na tattvataḥ|

nirātmake kalāpe'smin ka evaṃ bādhyate'nayā||102||



nendriyeṣu na rūpādau nāntarāle manaḥ sthitam|

nāpyantarna bahiścittamanyatrāpi na labhyate||103||



yanna kāye na cānyatra na miśraṃ na pṛthak kvacit|

tanna kiṃcidataḥ sattvāḥ prakṛtyā parinirvṛtāḥ||104||



jñeyātpūrvaṃ yadi jñānaṃ kimālambyāsya saṃbhavaḥ|

jñeyena saha cejjñānaṃ kimālambyāsya saṃbhavaḥ||105||



atha jñeyādbhavet paścāt tadā jñānaṃ kuto bhavet|

evaṃ ca sarvadharmāṇāmutpattirnāvasīyate||106||



yadyevaṃ saṃvṛtirnāsti tataḥ satyadvayaṃ kutaḥ|

atha sāpyanyasaṃvṛtyā syātsattvo nirvṛtaḥ kutaḥ||107||



paracittavikalpo'sau svasaṃvṛtyā tu nāsti saḥ|

sa paścānniyataḥ so'sti na cennāstyeva saṃvṛtiḥ||108||



kalpanā kalpitaṃ ceti dvayamanyonyaniśritam|

yathāprasiddhamāśritya vicāraḥ sarva ucyate||109||



vicāritena tu yadā vicāreṇa vicāryate|

tadānavasthā tasyāpi vicārasya vicāraṇāt||110||



vicārite vicārye tu vicārasyāsti nāśrayaḥ|

nirāśritatvānnodeti tacca nirvāṇamucyate||111||



yasya tvetaddūyaṃ satyaṃ sa evātyantaduḥsthitaḥ|

yadi jñeyavaśādartho jñānāstitve tu kā gatiḥ||112||



atha jñeyavaśājjñānaṃ jñeyāstitve tu kā gatiḥ|

athānyonyavaśātsattvamabhāvaḥ syāddūyorapi||113||



pitā cenna vinā putrātkutaḥ putrasya saṃbhavaḥ|

putrābhāve pitā nāsti tathāsattvaṃ tayordvayoḥ||114||



aṅkuro jāyate bījādbījaṃ tenaiva sūcyate|

jñeyājjñānena jātena tatsattā kiṃ na gamyate||115||



aṅkurādanyato jñānādbījamastīti gamyate|

jñānāstitvaṃ kuto jñātaṃ jñeyaṃ yattena gamyate||116||



lokaḥ pratyakṣatastāvatsarvaṃ hetumudīkṣate|

padmanālādibhedo hi hetubhedena jāyate||117||



kiṃkṛto hetubhedaścet pūrvahetuprabhedataḥ|

kasmāccetphalado hetuḥ pūrvahetuprabhāvataḥ||118||



īśvaro jagato hetuḥ vada kastāvadīśvaraḥ|

bhūtāni cedbhavatvevaṃ nāmamātre'pi kiṃ śramaḥ||119||



api tvaneke'nityāśca niśceṣṭā na ca devatāḥ|

laṅghyāścāśucayaścaiva kṣmādayo na sa īśvaraḥ||120||



nākāśamīśo'ceṣṭatvāt nātmā pūrvaniṣedhataḥ|

acintyasya ca kartṛtvamapyacintyaṃ kimucyate||121||



tena kiṃ sraṣṭumiṣṭaṃ ca ātmā cet nanvasau dhruvaḥ|

kṣmādisvabhāva īśaśca jñānaṃ jñeyādanādi ca||122||



karmaṇaḥ sukhaduḥkhe ca vada kiṃ tena nirmitam|

hetorādirna cedasti phalasyādiḥ kuto bhavet||123||



kasmātsadā na kurute na hi so'nyamapekṣate|

tenākṛto'nyo nāstyeva tenāsau kimapekṣatām||124||



apekṣate cetsāmagrīṃ heturna punarīśvaraḥ|

nākartumīśaḥ sāmagryāṃ [na kartuṃ tadabhāvataḥ]||125||



karotyanicchannīśaścetparāyattaḥ prasajyate|

icchannapīcchāyattaḥ syāt kurvataḥ kuta īśatā||126||



ye'pi nityānaṇūnāhuste'pi pūrvaṃ nivāritāḥ|

sāṃkhyāḥ pradhānamicchanti nityaṃ lokasya kāraṇam||127||



sattvaṃ rajastamaśceti guṇā aviṣamasthitāḥ|

pradhānamiti kathyante viṣamairjagaducyate||128||



ekasya trisvabhāvatvamayuktaṃ tena nāsti tat|

evaṃ guṇā na vidyante pratyekaṃ te'pi hi tridhā||129||



guṇābhāve ca śabdāderastitvamatidūrataḥ|

acetane ca vastrādau sukhāderapyasaṃbhavaḥ||130||



taddheturūpā bhāvāścennanu bhāvā vicāritāḥ|

sukhādyeva ca te hetuḥ na ca tasmātpaṭādayaḥ||131||



paṭādestu sukhādi syāttadabhāvātsukhādyasat|

sukhādīnāṃ ca nityatvaṃ kadācinnopalabhyate||132||



satyāmeva sukhavyaktau saṃvittiḥ kiṃ na gṛhyate|

tadeva sūkṣmatāṃ yāti sthūlaṃ sūkṣmaṃ ca tatkatham||133||



sthaulyaṃ tyaktvā bhavetsūkṣmamanitye sthaulyasūkṣmate|

sarvasya vastunastadvatkiṃ nānityatvamiṣyate||134||



na sthaulyaṃ cetsukhādanyat sukhasyānityatā sphuṭam|

nāsadutpadyate kiṃcidasattvāditi cenmatam|

vyaktasyāsata utpattirakāmasyāpi te sthitā||135||



annādo'medhyabhakṣaḥ syāt phalaṃ hetau yadi sthitam|

paṭārgheṇaiva karpāsabījaṃ krītvā nivasyatām||136||



mohāccennekṣate lokaḥ tattvajñasyāpi sā sthitiḥ||137||



lokasyāpi ca tajjñānamasti kasmānna paśyati|

lokāpramāṇatāyāṃ cet vyaktadarśanamapyasat||138||



pramāṇamapramāṇaṃ cennanu tatpramitaṃ mṛṣā|

tattvataḥ śūnyatā tasmādbhāvānāṃ nopapadyate||139||



kalpitaṃ bhāvamaspṛṣṭvā tadabhāvo na gṛhyate|

tasmādbhāvo mṛṣā yo hi tasyābhāvaḥ sphuṭaṃ mṛṣā||140||



tasmātsvapne sute naṣṭe sa nāstīti vikalpanā|

tadbhāvakalpanotpādaṃ vibadhnāti mṛṣā ca sā||141||



tasmādevaṃ vicāreṇa nāsti kiṃcidahetutaḥ|

na ca vyastasamasteṣu pratyayeṣu vyavasthitam||142||



anyato nāpi cāyātaṃ na tiṣṭhati na gacchati|

māyātaḥ ko viśeṣo'sya yanmūḍhaiḥ satyataḥ kṛtam||143||



māyayā nirmitaṃ yacca hetubhiryacca nirmitam|

āyāti tatkutaḥ kutra yāti ceti nirūpyatām||144||



yadanyasaṃnidhānena dṛṣṭaṃ na tadabhāvataḥ|

pratibimbasame tasmin kṛtrime satyatā katham||145||



vidyamānasya bhāvasya hetunā kiṃ prayojanam|

athāpyavidyamāno'sau hetunā kiṃ prayojanam||146||



nābhāvasya vikāro'sti hetukoṭiśatairapi|

tadavastha kathaṃ bhāvaḥ ko vānyo bhāvatāṃ gataḥ||147||



nābhāvakāle bhāvaścetkadā bhāvo bhaviṣyati|

nājātena hi bhāvena so'bhāvo'pagamiṣyati||148||



na cānapagate'bhāve bhāvāvasarasaṃbhavaḥ|

bhāvaścābhāvatāṃ naiti dvisvabhāvaprasaṅgataḥ||149||



evaṃ na ca nirodho'sti na ca bhāvo'sti sarvadā|

ajātamaniruddhaṃ ca tasmātsarvamidaṃ jagat||150||



svapnopamāstu gatayo vicāre kadalīsamāḥ|

nirvṛtānirvṛtānāṃ ca viśeṣo nāsti vastutaḥ||151||



evaṃ śūnyeṣu dharmeṣu kiṃ labdhaṃ kiṃ hṛtaṃ bhavet|

satkṛtaḥ paribhūto vā kena kaḥ saṃbhaviṣyati||152||



kutaḥ sukhaṃ vā duḥkhaṃ vā kiṃ priyaṃ vā kimapriyam|

kā tṛṣṇā kutra sā tṛṣṇā mṛgyamāṇā svabhāvataḥ||153||



vicāre jīvalokaḥ kaḥ ko nāmātra mariṣyati|

ko bhaviṣyati ko bhūtaḥ ko bandhuḥ kasya kaḥ suhṛt||154||



sarvamākāśasaṃkāśaṃ parigṛhṇantu madvidhāḥ|

prakupyanti prahṛṣyanti kalahotsavahetubhiḥ||155||



śokāyāsairviṣādaiśca mithaśchedanabhedanaiḥ |

yāpayanti sukṛcchreṇa pāpairātmasukhecchavaḥ ||156||



mṛtāḥ patantyapāyeṣu dīrghatīvravyatheṣu ca|

āgatyāgatya sugatiṃ bhūtvā bhūtvā sukhocitāḥ||157||



bhave bahuprapātaśca tatra cātattvamīdṛśam|

tatrānyonyavirodhaśca na bhavettattvamīdṛśam||158||



tatra cānupamāstīvrā anantā duḥkhasāgarāḥ|

tatraivamalpabalatā tatrāpyalpatvamāyuṣaḥ||159||



tatrāpi jīvitārogyavyāpāreiḥ kṣutklamaśramaiḥ|

nidrayopadravairbālasaṃsargairniṣphalaistathā||160||



vṛthaivāyurvahatyāśu vivekastatra durlabhaḥ|

tatrāpyabhyastavikṣepanivāraṇagatiḥ kutaḥ||161||



tatrāpi māro yatate mahāpāyaprapātane|

tatrāsanmārgabāhulyādvicikitsā ca durjayā||162||



punaśca kṣaṇadaurlabhyaṃ buddhotpādo'tidurlabhaḥ|

kleśaugho durnivāraścetyaho duḥkhaparaṃparā||163||



aho batātiśocyatvameṣāṃ duḥkhaughavartinām|

ye nekṣante svadauḥsthityamevamapyatiduḥsthitāḥ||164||



snātvā snātvā yathā kaścidviśedvahniṃ muhurmuhuḥ|

svasausthityaṃ ca manyante evamapyatiduḥsthitāḥ||165||



ajarāmaralīlānāmevaṃ viharatāṃ satām|

āyāsyantyāpado ghorāḥ kṛtvā maraṇamagrataḥ||166||



evaṃ duḥkhāgnitaptānāṃ śāntiṃ kuryāmahaṃ kadā|

puṇyameghasamudbhūtaiḥ sukhopakaraṇaiḥ svakaiḥ||167||



kadopalambhadṛṣṭibhyo deśayiṣyāmi śūnyatām|

saṃvṛtyānupalambhena puṇyasaṃbhāramādarāt||168||



iti prajñākaramativiracitāyāṃ bodhicaryāvatārapañjikāyāṃ prajñāpāramitāparicchedo navamaḥ ||