• Home
• Canon Text
• Romanized
• śāstrapiṭaka
• madhyamaka
• Navamaṃ prakaraṇam

Navamaṃ prakaraṇam

Technical Details

pūrvaparīkṣā navamaṃ prakaraṇam |

atrāha - yaduktam - 'evaṃ vidyādupādānaṃ vyutsargāditi karmaṇaḥ | kartuśca' iti , tadayuktam | yasmāt -

darśanaśravaṇādīni vedanādīni cāpyatha |
bhavanti yasya prāgebhyaḥ so'stītyeke vadantyuta ||1||

yasya upādātuḥ darśanaśravaṇaghrāṇarasanādīni vedanāsparśamanaskārādīni ca bhavanti, sa upādātā pūrvamebhya upādānebhyo'stīti sāṃmitīyā vadanti ||1||

kiṃ kāraṇam? yasmāt -

kathaṃ hyavidyamānasya darśanādi bhaviṣyati |
bhāvasya tasmātprāgebhyaḥ so'sti bhāvo vyavasthitaḥ ||2||

iha vidyamāna eva devadatto ghanopādānaṃ kurute nāvidyamāno vandhyātanayaḥ | evaṃ yadi tāvatpudgalo darśanādibhyaḥ pūrvaṃ vyavasthito na syāt, nāsau darśanādikasyopādānamakariṣyat | tasmādasti asau ghanātprāgeva sthitadevadattavat darśanādibhyaḥ pūrvaṃ pudgalo yo'sya upādānaṃ kariṣyatīti ||2||

ucyate -
darśanaśravaṇādibhyo vedanādibhya eva ca |
yaḥ prāgvyavasthito bhāvaḥ kena prajñapyate'tha saḥ ||3||

yau'sau pudgalo darśanādibhyaḥ pūrvamastīti vyavasthāpyate, sa kena prajñapyatām? pudgalaprajñapterhi darśanādikaṃ kāraṇam | sa yadi tebhyaḥ prāgvyavasthito'stīti kalpyate, tadā darśananirapekṣaḥ syād ghaṭādiva paṭaḥ | yaśca svakāraṇanirapekṣaḥ sa nirhetuko ghanādinirapekṣaḥ ghanikavannāstītyabhiprāyaḥ ||3||

kiṃ cānyat -
vināpi darśanādīni yadi cāsau vyavasthitaḥ |
amūnyapi bhaviṣyanti vinā tena na saṃśayaḥ ||4||

yadi manyase - darśanādibhyaḥ pūrvaṃ pudgalo nāmāsti, sa darśanādikamupādānamupādatte iti | nanvevaṃ sati nirastasaṃśayamamūnyapi darśanādīni vinā pudgalena bhaviṣyanti | tathāhi devadatto ghanasaṃbandhātpūrvaṃ dhanavyatirikto vyavasthitaḥ san arthāntarabhūtameva pṛthaksiddhaṃ dhanamupādatte | evamupādāturapi svātmavyatirekeṇārthāntarabhūtaṃ darśanādikamupādānaṃ syāt ||4||

na tu saṃbhavatītyāha -

ajyate kenacitkaścit kiṃcitkenacidajyate |
kutaḥ kiṃcidvinā kaścit kiṃcitkaṃcidvinā kutaḥ ||5||

iha bījākhyena kāraṇena kiṃcitkāryamabhivyajyate'ṅkurākhyam , tena ca kāryeṇa kiṃcit kāraṇamabhivyajyate bījākhyam - asyedaṃ kāraṇamidamasya kāryamiti | evaṃ yadi kenaciddarśanādike nopādānena kaścidātmasvabhāvo'bhivyajyate asyāyamupādāteti, kenaciccātmanā kiṃcidupādānaṃ darśanādikamabhivyajyate idamasyopādānamiti, tadānīṃ syātparasparāpekṣayorupādānopādātroḥ siddhiḥ yadā tu upādātāraṃ vinā pṛthak siddhaṃ darśanādikamabhyupagamyate, tadā tannirāśrayamasadeva tasmānnāstyubhayorapi siddhiḥ, iti na yuktametat - darśanādibhyaḥ pṛthagavasthita upādāteti ||5||

atrāha - yaduktaṃ darśanaśravaṇādibhya ityādi, atrocyate | yadi sarvebhyo darśanādibhya prāgavasthita ityabhyupagataṃ syāt, syādeṣa doṣaḥ | yadā tu -

sarvebhyo darśanādibhyaḥ kaścitpūrvo na vidyate |

kiṃ tarhi ekaikasmātpūrvo vidyate | yadā caivam , tadā -

ajyate darśanādīnāmanyena punaranyadā ||6||

yadā darśanena draṣṭetyabhivyajyate, na tadā śravaṇādīnyupādāya prajñapyate, tataśca pūrvokta doṣānavasara iti ||6||

ucyate | etadapi na yuktaṃ darśanādirahitasya nirupādānasya nirhetukasya nirañjanasyā stitvāsaṃbhavāt |
sarvebhyo darśanādibhyo yadi pūrvo na vidyate |

iti parikalpyate, evamapi -
ekaikasmātkathaṃ pūrvo darśanādeḥ sa vidyate ||7||

yo hi sarvebhyaḥ pūrvo na bhavati, sa ekaikasmādapi na bhavati | tadyathā sarvebhyo vṛkṣebhya prāg vanaṃ nāsti, tadā ekaikasmādapi nāsti | sarvāsāṃ ca sikatānāṃ tailajananābhāve sati ekaikasyā api sikatāyāstailaṃ nāsti | api ca | yo hyekaikasmātpūrvo bhavati, nanu sa sarvebhyo'pi pūrvaṃ evetyabhyupagataṃ bhavati | ekaikavyatirekeṇa sarvasyābhāvāt | tasmānna yuktamekaikasmātpūrvo vidyata iti ||7||

itaśca na yuktam - yasmāt -

draṣṭā sa eva sa śrotā sa eva yadi vedakaḥ |
tadā -
ekaikasmādbhavetpūrvaṃ

na ca yuktaṃ vaktuṃ sa eva draṣṭā sa eva śroteti | yadi syāt, tadā darśanakriyārahita syāpi śroturdraṣṭṭatvaṃ syāt, śravaṇakriyārahitasyāpi draṣṭuḥ śrotṛtvaṃ syāt | na caivaṃ dṛṣṭaṃ yaddarśanakriyā rahito'pi draṣṭā syāt, śravaṇakriyārahitaśca śroteti | ata evāha -

evaṃ caitanna yujyate ||8||

iti | pratikriyaṃ ca kārakabhedātkuta etadevaṃ bhaviṣyatīti pratipādayannāha -evaṃ caitanna yujyata iti ||

ācāryabuddhapālitastu vyācaṣṭe- ekatve hi ātmanaḥ indriyāntaragamanaprasaṅgaḥ puruṣasya syāt, vātāyanāntaropagamanavaditi | asya ācāryabhāvaviveko dūṣaṇamāha - sarvagatasyātmano nendriyāntaragamanamastītyayuktaḥ prasaṅgadoṣa iti | tadetadayuktaṃ svayūthyaparikalpitapudgalavādanirāsasya prastutatvāt, tasya ca sarvagatatvāpratijñānāt | tasmād yukta eva prasaṅgadoṣa ||8||

athāpi yathoktadoṣaparijihīrṣayā-
draṣṭānya eva śrotānyo vedako'nyaḥ punaryadi |

parikalpyate , tadapi na yuktam | evaṃ hīṣyamāṇe-

sati syād draṣṭari śrotā bahutvaṃ cātmanāṃ bhavet ||9||

tadyathā goranyo'śvaḥ na hi gavi sati na bhavati yaugapadyena, evaṃ yadi draṣṭuranyaḥ śrotā syāt, sadraṣṭaryapi sati syādyaugapadyena | na caivamiṣyate iti nāstyanyatvam | api ca | evaṃ sati bahava evātmānaḥ prāpnuvanti draṣṭṭaśrotṛvedakādīnāṃ pṛthak pṛthak siddhayupagamāt | tasmādekaikasmādapi darśanādeḥ pūrvaṃ nāsti pudgalo nāma kaścit ||9||

atrāha - vidyata eva pūrvaṃ sa sarvebhyo darśanādibhya ātmā | atha matam - yadyasti, kena prajñapyate sa iti yaducyate, iha darśanādibhyaḥ pūrvaṃ nāmarūpāvasthāyāṃ catvāri mahābhūtāni santi yataḥ kramānnāmarūpapratyayaṃ ṣaḍāyatanamiti darśanaśravaṇādīnyutpadyante | tasmāddarśanādibhyaḥ pūrvaṃ caturmahābhūtopādānamevāstīti | evamapi -

darśanaśravaṇādīni vedanādīni cāpyatha |
bhavanti yebhyasteṣveṣa bhūteṣvapi na vidyate ||10||

yebhyo mahābhūtebhyo darśanādikamutpadyate, teṣvapi mahābhūtopādānanimittako'pyeṣa na yujyate pūrveṇaiva hetunetyabhiprāyaḥ | tatra yathā pūrvamuktam -

kutaḥ kiṃcidvinā kaścitkiṃcitkaṃcidvinā kutaḥ |

iti, ihāpi tathaiva vaktavyam | mahābhūtopādānādyaścātmā pūrvaṃ siddhaḥ syāt, sa mahābhūtānyupādāya syāt | na caivam, nirhetukatvāt | yaśca nāsti, sa kathaṃ mahābhūtānyupādāsyati? iti darśanopādānavadbhūtopādāne'pi dūṣaṇamuktameveti na punarucyate ||10||

atrāha - yadyapyevamātmā pratiṣiddhaḥ, tathāpi darśanādikamasti, apratiṣedhāt | na ca anātmasvabhāvānāṃ ghaṭādīnāṃ darśanādisaṃbandho'sti | tasmātsaṃbandhī vidyata evātmeti | ucyate | syādātmā yadi darśanādīnyeva syuḥ | na tu santi | yasya darśanādīnyupādānaṃ sa yadā nāstīti pratipāditam , tadā tasminnātmani upādātari asati, kuto darśanādīnāmupādānabhūtānāmastitva mityāha -

darśanaśravaṇādīni vedanādīni cāpyatha |
na vidyate cedyasya sa na vidyanta imānyapi ||11||

yasya darśanādīni parikalpyante sa yadā nāstītyuktam, nanu tadaiva darśanādikamapi nāstīti spaṣṭamādarśitaṃ bhavati | tataśca darśanādyabhāvānnāstyevātmeti ||11||

atrāha - kiṃ khalu bhavato niścitametannāstyevātmeti? kena etaduktam? nanu ca anantaramevoktaṃ darśanādyabhāvādātmāpi nāstīti | uktametadesmābhiḥ | na tu asyārtho bhavatā samyagniścitaḥ | yato bhāvarūpa ātmeti parikalpitaḥ, sa svabhāvato na vidyate, tasya ca mayā svabhāvābhiniveśanivartakameva vacanamuktamasadviparyāsapratipakṣeṇa, na tu asya abhāvaḥ parikalpitaḥ | dvayaṃ hyetat parityājyaṃ yaśca bhāveṣvabhiniveśaḥ, yaśca abhāveṣu abhiniveśa iti | yathoktamāryadevena -

yastavātmā mamānātmā tenātmāniyamānna saḥ |
nanvanityeṣu bhāveṣu kalpanā nāma jāyate ||

iti ||11||

etadeva pratipādayannāha -
prāk ca yo darśanādibhyaḥ sāṃprataṃ cordhvameva ca |
na vidyate'sti nāstīti nivṛttāstatra kalpanāḥ ||12||

prāk tāvaddarśanādibhya ātmā nāsti, tatra hi tasyāstitvābhāvāt | darśanādisahabhūto'pi nāsti, pṛthakpṛthagasiddhayoḥ sahabhāvādarśanāt śaśaśṛṅgayoriva | ātmopādānayośca parasparanirapekṣayo pṛthakpṛthagasiddhatvāt sāṃpratamapi nāsti | urdhvamapi | yadi hi pūrvaṃ darśanādīni syuḥ, uttarakāla mātmā syāt, tadānīmūrdhvaṃ saṃbhavet | na caivam, akartṛkasya karmaṇo'siddhatvāt | yaścaivamātmā darśanādibhyaḥ prāk paścād yugapacca parīkṣyamāṇo nāsti, tasya idānīmanupalabdhasvabhāvasya astitvaṃ nāstitvaṃ vā kaḥ parikalpayetprājñaḥ ? tasmātkarmakārakavadeva upādānopādātroḥ parasparāpekṣā siddhirna svābhāvikīti sthitam ||

ata evoktaṃ bhagavatā āryasamādhirājabhaṭṭārake -
tahi kāli so daśabalo anagho
jinu bhāṣate imu samādhivaram |
supinopamā bhagavatī sakalā
na hi kaści jāyati na co mriyate ||

na ca sattvu labhyati na jīvu naro
imi dharma phenakadalīsadṛśāḥ |
māyopamā gaganavidyusamā
dakacandrasaṃnibha marīcisamāḥ ||

na ca asmi loki mṛtu kaści naro
paraloka saṃkramati gacchati vā |
na ca karma naśyati kadāci kṛtaṃ
phalu deti kṛṣṇaśubha saṃsarato ||

na ca śāśvataṃ na ca uccheda puno
na ca karmasaṃcayu na cāpi sthitiḥ |
na ca so'pi kṛtva punarāspṛśati
na ca anyu kṛtva puna vedayate ||

na ca saṃkramo na ca punāgamanaṃ
na ca sarvamasti na ca nāsti punaḥ |
na ca dṛṣṭisthānagatiśuddhiriha
na ca sattvacārasupaśāntagati ||

anutpāda śānta animittapadaṃ
sugatāna gocara jināna guṇā |
bala dhāraṇī daśabalāna balaṃ
buddhāniyaṃ vṛṣamitā paramā ||

ityācāryacandrakīrtipādoparacitāyāṃ prasannapadāyāṃ madhyamakavṛttau
pūrvaparīkṣā nāma navamaṃ prakaraṇam ||