• Home
• Canon Text
• Romanized
• śāstrapiṭaka
• madhyamaka
• ṣaṣṭhaḥ paricchedaḥ

ṣaṣṭhaḥ paricchedaḥ

Technical Details

 

ṣaṣṭhaḥ paricchedaḥ

sāṃkhyatattvāvatāraḥ

 

acetanā hi prakṛtistriguṇā prasavātmikā |

viparītaḥ pumānasmādityabhyāsavataḥ sadā ||1||

 

tadbhūtasattve manasi buddhivṛttyanukāriṇaḥ |

pratibimbodayāt puṃsaḥ pariṇāmādathāpi vā ||2||

 

anyo'hamanyā prakṛtirityevaṃ tattvadarśanāt |

nivṛttakāryakaraṇo mukta ityucyate pumān ||3||

 

nāhaṃ mameti saṃbuddheḥ kṛtārthā cetyanugrahāt |

mucyate prakṛtirveti tattvaṃ sāṃkhyāḥ pracakṣate ||4||

 

tatra pradhānapuruṣau yathāyuktau tathoditau |

mīmāṃsye te punaścāpi nātmā caitanyamiṣyate ||5||

 

jñeyāvabodhaścaitanyaṃ jñeyābhāve na cāstitā |

kaścedānīṃ bhavedātmā cetano vāpyacetanaḥ ||6||

 

nādagdhaṃ dahati yuktyā dāhyābhāvāt sa pūrvavat |

nāto dahanadṛṣṭāntāccetanātmā prasidhyati ||7||

 

bodhyākāraṃ dadhāno hi buddhibodha itīṣyate |

dravyāśrayatvād bhāvasya sa cāyaṃ puruṣāśrayaḥ ||8||

 

puruṣe'vikṛtau svārthe sa cāyaṃ vidhuro vidhiḥ |

bodhādanyanna caitanyaṃ kiṃ tadanyat prakalpyate ||9||

 

caitanyaṃ na matiryuktā hetumattvād yathā ghaṭaḥ |

ato na buddhiścaitanyamityevaṃ cenmatirbhavet ||10||

 

caitanyādanyatā buddheḥ sādhyā cenna nedarśanam |

buddhau hi tadabhāvaścedabhyupetena bādhyase ||11||

 

ajātasya ca caitanyamajātatvānna yuktimat |

asti cedasatastasmād buddhireva hi tanmatam ||12||

 

buddhivṛttyaviśiṣṭābhijñabuddhiryata iṣyate |

bhede satyaviśeṣaḥ syāt sa ca nāstīti so'pyasan ||13||

 

atha syādātmadhīryāpi yathārthāsau kvacinmatā |

kvacit tadviparītatvāt sthāṇau sthāṇumatiryathā ||14||

 

yatra kvacid yathārthā cet saṃvṛtyā siddhasādhanam |

yathārthā cittaviṣayā yasmānnātmeti no matā ||15||

 

atha sarvagatatvādilakṣaṇe dhīyathārthatā |

na tattvato na saṃvṛtyā kiṃcidasti nidarśanam ||16||

 

nācetanāyāścaitanyaṃ vikṛtiścetanasya vā |

tattvajñānodayaḥ kasya yasya muktirbhaviṣyati ||17||

 

caitanyānugrahe'pyasyā nāhamityādiniścayaḥ |

acaitanyādayuktaḥ syāt kiṃ punastadasaṃbhave ||18||

 

nivṛttirnāpi yuktāsyā bahusādhāraṇatvataḥ |

yathā mṛtaikajārāyāḥ tathā dāsyā itīṣyate ||19||

 

kathamātmāntaraiḥ puṃso deśabhedādanāvṛteḥ |

udbhūtasattve manasi tattvadṛgniyamo mataḥ ||20||

 

śabdādipratipattau ca dharmādharmādayastathā |

tulyaparyanuyogatvādadṛṣṭo niyamo'pyasan ||21||

 

acetano na vā heturnaiva sarvagataḥ pumān |

pariṇāmād yathā dadhnaḥ puṃsaḥ pariṇatiryadi ||22||

 

pratibimbasya hetutvācciteravikṛterapi |

yathoktadoṣasaṃsargo jāyate mukhabimbavat ||23||

 

akalpakatvāt puṃsaśca nānyo'hamiti yujyate |

upacārādadoṣaścenmuktiḥ syādaupacārikī ||24||

 

asti pradhānaṃ bhedānāmanvayāt pariṇāmataḥ |

kāryakāraṇabhāvācca śaktito vaiśvarūpyataḥ ||25||

 

yad yathoktaṃ tat karparāṇāṃ kalādivat |

tathā ca bhedāstadvattastasmād bhedāḥ sakāraṇāḥ ||26||

 

bhedānāṃ cet sahetutvaṃ sādhyate siddhasādhanam |

samanvayasya cāsiddherhetośca syādasiddhatā ||27||

 

sāmānyapūrvakatvaṃ cediṣṭaṃ sāmānyavattvataḥ |

sāmānyato viśeṣād vā prāgvanna vā nidarśanam ||28||

 

na sukhādisvabhāvatvaṃ vedanāskandhavanmatam |

skandhatvāt sukhaduḥkhādyaiḥ pratyekaṃ vyabhicārataḥ ||29||

 

mohasya vā vedanatvād dṛṣṭāntanyūnatā bhavet |

hetumattvācca tatsiddherneṣṭā duḥkhasukhādivat ||30||

 

vyabhicārasyāpahaterevamapyakṛtātmatā |

anvayādyanumānācca pratijñādoṣabādhanāt ||31||

 

ajātānantavattvāditadviśeṣanirākṛteḥ |

prādhānikaguṇaiśceṣṭā hetavo vyabhicāriṇaḥ ||32||

 

ekakāraṇapūrvatve syācca teṣāṃ viruddhatā |

tathā vibhaktahetutve vidyate na nidarśam ||33||

 

candanaṃ śakalotpattau na dhvastamiti gamyate |

balarūpapramāṇādipratyāsattestadātmavat ||34||

 

ato vibhaktahetutve dṛṣṭāntāsiddhatā na cet |

śaktyātmanā tadastitve pūrvavanna nidarśanam ||35||

 

vyaktātmanā tadastitve kṛtāntatyāgitā bhavet |

kāryakāraṇayoraikyaṃ sādhane'pyuktanītivat ||36||

 

ekajātinayaikatvasādhane siddhasādhanam |

tadanyārthavikalpe ca pūrvavad doṣasaṃplavaḥ ||37||

 

etena pūrvabuddhīnāṃ niṣiddhāpyanumānatā |

sarvadā sukhaduḥkhādyairhetavo vyabhicāriṇaḥ ||38||

 

yatastattve nānanyatvaṃ .....na coktavat |

kālabhedādananyatve rūḍhyāgamavirodhitā ||39||

 

na candanatirobhāve'bhāvaścet sa prasādhyate |

seṣṭakālena cāpyuktervartamānakṣaṇo yathā||40||

 

nanvevamapi notsāhaṃ svanīticchidraguptaye |

noktadoṣo'nubadhnāti ghaṭa utkacamuktivat ||41||

 

tādrūpyāditi hetvarthavikalpe vyabhicāritā |

abhedarūpatāyāṃ ca syād vā hetorasiddhatā ||42||

 

sabhoktṛtvaṃ ca śrotrāderacaitanyād yadīṣyate |

anirdiṣṭaviśeṣāṇāṃ bhakṣaścet siddhasādhanam ||43||

 

athodāsīnanityādiviśeṣānunayaḥ kutaḥ |

bhoktṛtvaṃ na nirīhatvāccaitanye satyapīṣyate ||44||

 

niṣkriyatvaṃ tu bhāvānāṃ prameyatvāt pramīyate |

yad yathoktaṃ tathā tacca pratītaṃ sukhamohavat ||45||

 

duḥkhamapyavasetavyaṃ niṣkriyaṃ hetumattvataḥ |

acetanatvād vācyatvānmeyatvād vāpi mohavat ||46||

 

hetutvamanvayādīnāṃ bhedatve sati vāñchataḥ |

prādhānikaguṇaisteṣāṃ satyaṃ na vyabhicāritā ||47||

 

siddhaṃ kāraṇakāryādi hetumattvānumānataḥ |

saviśeṣaṇahetūnāṃ syādevaṃ te viruddhatā ||48||

 

[49-64 only in Tib]

 

sāṃkhyatattvāvatāro nāma ṣaṣṭhaḥ paricchedaḥtanye satyapīṣyate ||44||

 

niṣkriyatvaṃ tu bhāvānāṃ prameyatvā