• Home
• Canon Text
• Romanized
• sūtrapiṭaka
• jātaka
• 9 viśvantara-jātakam

9 viśvantara-jātakam

Technical Details

9. viśvantara-jātakam



na bodhisattvacaritaṃ sukhamanumoditumapyalpasattvaiḥ prāgevācaritum| tadyathānuśrūyate-



sātmībhūtendriyajayaḥ parākramanayavinayasaṃpadā samadhigatavijayaśrīrvṛddhopāsananiyamāt trayyānvīkṣikyorupalabdhārthatattvaḥ svadharmakarmānuraktābhiranudvignasukhocitābhiranuraktābhiḥ prakṛtibhiḥ prakāśyamānadaṇḍanītiśobhaḥ samyakpravṛttavārttāvidhiḥ saṃjayo nāma śibīnāṃ rājā babhūva|



guṇodayairyasya nibaddhabhāvā kulāṅganevāsa narādhipaśrīḥ|

atarkaṇīyānyamahīpatīnāṃ siṃhābhigupteva guhā mṛgāṇām||1||



tapassu vidyāsu kalāsu caiva kṛtaśramā yasya sadābhyupetāḥ|

viśeṣayuktaṃ bahumānamīyuḥ pūjābhirāviṣkriyamāṇasārāḥ||2||



tasya rājñaḥ pratipattyanantaraṃ prathitaguṇagaṇanirantaro viśvaṃtaro nāma putro yuvarājo babhūva| [ayameva bhagavāñchākyamunistena samayena|]



yuvāpi vṛddhopaśamābhirāmastejasvyapi kṣāntisukhasvabhāvaḥ|

vidvānapi jñānamadānabhijñaḥ śriyā samṛddho'pyavalepaśūnyaḥ||3||



dṛṣṭaprayāmāsu ca dikṣu tasya vyāpte ca lokatritaye yaśobhiḥ|

babhūva naivānyayaśolavānāṃ prasartumutsāha ivāvakāśaḥ||4||



amṛṣyamāṇaḥ sa jagadgatānāṃ duḥkhodayānāṃ prasṛtāvalepam|

dāneṣuvarṣī karuṇorucāpastairyuddhasaṃrambhamivājagāma||5||



sa pratyahamabhigatamarthijanamabhilaṣitādhikairakliṣṭairarthavisargaiḥ priyavacanopacāramanoharairatīva prahlādayāmāsa| parvadivaseṣu ca poṣadhaniyamapraśamavibhūṣaṇaḥ śiraḥsnātaḥ śuklakṣaumavāsā himagiriśikharasaṃnikāśaṃ madalekhābhyalaṃkṛtamukhaṃ lakṣaṇavinayajavasattvasaṃpannaṃ gandhahastinaṃ samājñātamaupavāhyaṃ dviradavaramabhiruhya samantato nagarasyābhiniviṣṭānyarthijananipānabhūtāni svāni sattrāgārāṇi pratyavekṣate sma| tathā ca prītiviśeṣamabhijagāma|



na hi tāṃ kurute prītiṃ bibhūtirbhavanāśritā|

saṃkramyamāṇārthijane saiva dānapriyasya yām||6||



atha kadācittasyaivaṃvidhaṃ dānaprasaṅgaṃ pramuditahṛdayairarthibhiḥ samantato vikīryamāṇamupalabhyānyatamo bhūmyanantarastasya rājā śakyamayamabhisaṃdhātuṃ dānānurāgavaśagatvāditi pratarkya dviradavarāpaharaṇārthaṃ brāhmaṇāṃstatra praṇidadhe| atha te brāhmaṇā viśvaṃtarasya svāni sattrāgārāṇi pratyavekṣamāṇasya pramodādadhikataranayanavadanaśobhasya jayāśīrvādamukharāḥ samucchritābhiprasāritadakṣiṇāgrapāṇayaḥ purastāt samatiṣṭhanta| sa tato vinigṛhya dviradavaramupacārapuraḥsaramabhigamanaprayojanamenān paryapṛcchadājñāpyatāṃ kenārtha iti| brāhmaṇā ūcuḥ-



amuṣya tava nāgasya gatilīlāvilambinaḥ|

guṇairarthitvamāyātā dānaśauryācca te vayam||7||



kailāsaśikharābhasya pradānādasya dantinaḥ|

kuruṣva tāvallokānāṃ vismayaikarasaṃ manaḥ||8||



ityukte bodhisattvaḥ prītyā samāpūryamāṇahṛdayaścintāmāpede| cirasya khalūdārapraṇayasumukhamarthijanaṃ paśyāmi| kaḥ punarartha evaṃvidhena dviradapatinaiṣāṃ brāhmaṇānām ? vyaktamayaṃ lobherṣyādveṣaparyākulamanasaḥ kasyāpi rājñaḥ kārpaṇyaprayogaḥ|



āśāvighātadīnatvaṃ tanmā bhūttasya bhūpateḥ|

anādṛtya yaśodharmau yo'smaddhita ivodyataḥ||9||



iti viniścitya sa mahātmā tvaritamavatīrya dviradavarāt pratigṛhyatāmiti samudyatakāñcanabhṛṅgārasteṣāṃ purastādavatasthe|



tataḥ sa vidvānapi rājaśāstramarthānuvṛttyā gatadharmamārgam|

dharmānurāgeṇa dadau gajendraṃ nītivyalīkena na saṃcakampe||10||



taṃ hemajālarucirābharaṇaṃ gajendraṃ

vidyutpinaddhamiva śāradamabhrarāśim|

dattvā parāṃ mudamavāpa narendrasūnuḥ

saṃcukṣubhe ca nagaraṃ nayapakṣapātāt||11||



atha dviradapatipradānaśravaṇāt samudīrṇakrodhasaṃrambhāḥ śibayo brāhmaṇavṛddhā mantriṇo yodhāḥ pauramukhyāśca kolāhalamupajanayantaḥ saṃjayaṃ rājānamabhigamya sasaṃbhramāmarṣasaṃrambhāt pariśithilopacārayantraṇamūcuḥ-kimiyaṃ deva rājyaśrīrvilupyamānaivamupekṣyate ? nārhati devaḥ svarājyopaplavamevamabhivardhamānamupekṣitum| kimetaditi ca sāvegamuktā rājñā punarevamūcuḥ-kasmād devo na jānīte !



niṣevya mattabhramaropagītaṃ yasyānanaṃ dānasugandhi vāyuḥ|

madāvalepaṃ paravāraṇānāmāyāsaduḥkhena vinā pramārṣṭi||12||



yattejasākrāntabalaprabhāvāḥ saṃsuptadarpā iva vidviṣaste|

viśvaṃtareṇaiṣa gajaḥ sa datto rūpī jayaste hriyate'nyadeśam||13||



gāvaḥ suvarṇaṃ vasanāni bhojyamiti dvijebhyo nṛpa deyarūpam|

yasmiñjayaśrīrniyatā dvipendre deyaḥ sa nāmetyatidānaśauryam||14||



nayotpathenainamiti vrajantaṃ kathaṃ samanveṣyati rājalakṣmīḥ|

nopekṣaṇaṃ deva tavātra yuktaṃ purāyamānandayati dviṣaste||15||



tacchrutvā sa rājā putrapriyatvāt kiṃcittāneva pratyaprītamanāḥ kāryānurodhāt sāvegavadevamityuktvā samanuneṣyañchibīnuvāca-jāne dānaprasaṅgavyasanitāṃ nītikramānapekṣāṃ viśvaṃtarasya na caiṣa kramo rājyadhuri saṃniyuktasya| dattaṃ tvanena svaṃ hastinaṃ vāntakalpaṃ kaḥ pratyāhariṣyati ? api tu tathāhameva kariṣye yathā dāne mātrāṃ jñāsyati viśvaṃtaraḥ| tadalamatra vaḥ saṃrambheṇeti| śibaya ūcuḥ-na khalu mahārāja paribhāṣāmātrasādhyo'sminnarthe viśvaṃtara iti| saṃjaya uvāca-atha kimanyadatra mayā śakyaṃ kartum?



doṣapravṛttervimukhasya yasya guṇaprasaṅgā vyasanīkriyante|

bandho vadho vātmasutasya tasya kiṃ niṣkrayaḥ syād dviradasya tasya||16||



tadalamatra vaḥ saṃrambheṇa| nivārayiṣyāmyahamato viśvantaramiti|

atha śibayaḥ samudīrṇamanyavo rājānamūcuḥ-



ko vā vadhaṃ bandhanatāḍanaṃ vā sutasya te rocayate narendra|

dharmātmakastveṣa na rājyabhārakṣobhasya soḍhā karuṇāmṛdutvāt||17||



siṃhāsanaṃ tejasi labdhaśabdāstrivargasevānipuṇā bhajante|

dharmānurāgānnayanirvyapekṣastapovanādhyāsanayogya eṣaḥ||18||



phalanti kāmaṃ vasudhādhipānāṃ durnītidoṣāstadupāśriteṣu|

sahyāsta eṣāṃ tu tathāpi dṛṣṭā mūloparodhānna tu pārthivānām||19||



kimatra vā vahvabhidhāya niścayastvayaṃ śibīnāṃ tvadabhūtyamarṣiṇām|

prayātu vaṅkaṃ tapaso'bhivṛddhaye nṛpātmajaḥ siddhaniṣevitaṃ girim||20||



atha sa rājā snehapraṇayavisrambhavaśādanayāpāyadarśinā hitodyatena tena janena pariniṣṭhuramityabhidhīyamānaḥ prakṛtikopād vrīḍāvanatavadanaḥ putraviyogacintāparigatahṛdayaḥ sāyāsamabhiniśvasya śibīnuvāca-yadyeṣa bhavatāṃ nirbandhastadekamapyahorātramasya mṛṣyatām| prabhātāyāṃ rajanyāmabhipretaṃ vo'nuṣṭhātā viśvantara iti|



evamastviti ca pratigṛhītānunayaḥ śibibhiḥ sa rājā kṣattāramuvāca-gacchemaṃ vṛttāntaṃ viśvantarāya nivedayeti| sa tatheti pratiśrutya śokāśrupariṣiktavadano viśvantaraṃ svabhavanagatamupetya śokaduḥkhāvegāt sasvaraṃ rudan pādayorasya nyapatat| api kuśalaṃ rājakulasyeti ca sasaṃbhramaṃ viśvantareṇānuyuktaḥ samavasīdannaviśadapadākṣaramenamuvāca-kuśalaṃ rājakulasyeti| atha kasmādevamadhīro'sīti ca punaranuyukto viśvantareṇa kṣattā bāṣpavegoparudhyamānagadgadakaṇṭhaḥ śvāsaviskhalitalulitākṣaraṃ śanairityuvāca-



sāntvagarbhāmanādṛtya nṛpājñāmapyadakṣiṇāḥ|

rāṣṭrātpravrājayanti tvāṃ kupitāḥ śibayo nṛpa||21||



viśvantara uvāca-māṃ śibayaḥ pravrājayanti kupitā iti kaḥ saṃbandhaḥ?



rame na vinayonmārge dveṣmi cāhaṃ pramāditām|

kutra me śibayaḥ kruddhā yanna paśyāmi duṣkṛtam||22||



kṣattovāca-atyudāratāyām|

alobhaśubhrā tvayi tuṣṭirāsīllobhākulā yācakamānaseṣu|

datte tvayā mānada vāraṇendre dhairyāṇi kopastvaharacchibīnām||23||



ityatītāḥ svamaryādāṃ rabhasāḥ śibayastvayi|

yena pravrājitā yānti pathā tena kila vraja||24||



atha bodhisattvaḥ kṛpābhyāsarūḍhāṃ yācanakajanavatsalatāṃ dhairyātiśayasaṃpadaṃ ca svāmudbhāvayannuvāca-capalasvabhāvāḥ khalu śibayo'nabhijñā iva cāsmatsvabhāvasya|



dravyeṣu bāhyeṣu ka eva vādo dadyāmahaṃ sve nayane śiro vā|

imaṃ hi lokārthamahaṃ bibharmi samucchrayaṃ kimvatha vastravāhyam||25||



yasya svagātrairapi yāvakānāṃ vacāṃsi saṃpūjayituṃ manīṣā|

bhayānna dadyātsa iti pratarkaḥ prakāśanā bāliśacāpalasya||26||



kāmaṃ māṃ śibayaḥ sarve ghnantu pravrājayantu vā|

na tvevāhaṃ na dāsyāmi gacchāmyeṣa tapovanam||27||



atha bodhisattvo vipriyaśravaṇaviklavamukhīṃ patnīmuvāca-śruto'trabhavatyā śibīnāṃ niścayaḥ ? madryuvāca-śruto'yaṃ deva| viśvantara uvāca-



tadyadasti dhanaṃ kiṃcidasmatto'dhigataṃ tvayā|

nidhehi tadanindyākṣi yacca te paitrikaṃ dhanam||28||



madryuvāca-kutraitaddeva nidadhāmīti ? viśvantara uvāca-



śīlavadbhyaḥ sadā dadyā dānaṃ satkāraśībharam|

tathā hi nihitaṃ dravyamahāryamanugāmi ca||29||



priyaṃ śvaśurayoḥ kuryāḥ putrayoḥ paripālanam|

dharmamevāpramādaṃ ca śokaṃ madvirahāttu mā||30||



tacchrutvā madrī saṃtaptahṛdayāpi bharturadhṛtiparihārārthamanādṛtya śokadainyamityuvāca-



naiṣa dharmo mahārāja yadyāyā vanamekakaḥ|

tenāhamapi yāsyāmi yena kṣatriya yāsyasi||31||



tvadaṅgaparivartinyā mṛtyurutsava eva me|

mṛtyorduḥkhataraṃ tatsyājjīveyaṃ yattvayā vinā||32||



naiva ca khalu me deva vanavāso duḥkha iti pratibhāti| tathā hi-



nirdurjanānyanupabhuktasarittarūṇi

nānāvihaṃgavirutāni mṛgākulāni|

vaiḍūryakuṭṭimamanoharaśādvalāni

krīḍāvanādhikasukhāni tapovanāni||33||



api ca deva !

alaṃkṛtāvimau paśyankumārau mālabhāriṇau|

krīḍantau vanagulmeṣu na rājyasya smariṣyasi||34||



ṛtuprayatnaracitā vanaśobhā navā navāḥ|

vane tvāṃ ramayiṣyanti saritkuñjāśca sodakāḥ||35||



citraṃ virutavāditraṃ pakṣiṇāṃ ratikāṅkṣiṇām|

madācāryopadiṣṭāni nṛttāni ca śikhaṇḍinām||36||



mādhuryānavagītaṃ ca gītaṃ madhupayoṣitām|

vaneṣu kṛtasaṃgītaṃ harṣayiṣyati te manaḥ||37||



āstīryamāṇāni ca śarvarīṣu jyotsnādukūlena śilātalāni|

saṃvāhamāno vanamārutaśca labdhādhivāsaḥ kusumadrumebhyaḥ||38||



calopalapraskhalitodakānāṃ kalā virāvāśca saridvadhūnām|

vibhūṣaṇānāmiva saṃninādāḥ pramodayiṣyanti vane manaste||39||



ityanunīyamānaḥ sa dayitayā vanaprayāṇaparyuṃtsukamatirarthijanāpekṣayā mahāpradānaṃ dātumupacakrame|



athemāṃ viśvantarapravrājanapravṛttimupalabhya rājakule tumula ākrandaśabdaḥ prādurabhūta| śokaduḥkhāvegānmūrcchāparīta ivārthijano mattonmatta iva ca tattadbahuvidhaṃ vilalāpa|



chāyātaroḥ svāduphalapradasya cchedārthamāgūrṇaparaśvadhānām|

dhātrī na lajjāṃ yadupaiti bhūmirvyaktaṃ tadasyā hatacetanatvam||40||



śītāmalasvādujalaṃ nipānaṃ bibhitsatāmasti na cenniṣeddhā|

vyarthābhidhānā bata lokapālā viproṣitā vā śrutimātrakaṃ vā||41||



adharmo bata jāgarti dharmaḥ supto'thavā mṛtaḥ|

yatra viśvantaro rājā svasmādrājyānnirasyate||42||



ko'narthapaṭusāmarthyo yācñānūrjitavṛttiṣu|

asmāsvanaparādheṣu vadhābhyudyamaniṣṭhuraḥ||43||



atha bodhisattvo naikaśatasahasrasaṃkhyaṃ maṇikanakarajataparipūrṇakośaṃ vividhadhanadhānyanicayavanti kośakoṣṭhāgārāṇi dāsīdāsayānavāhanavasanaparicchadādi ca sarvamarthibhyo yathārhamatisṛjya, śokaduḥkhābhibhūtadhairyayormātāpitroścaraṇāvabhipraṇamya saputradāraḥ syandanavaramabhiruhya puṇyāhaghoṣeṇaiva mahato janakāyasyākranditaśabdena puravarānniragacchat| anurāgavaśagamanuyāyinaṃ ca janaṃ śokāśrupariklinnavadanaṃ prayatnādvinivartya svayameva rathapragrahān pratigṛhya yena vaṅkaḥ parvatastena prāyāt| vyatītya cāviklavamatirudyānavanaruciramālinaṃ puravaropacāramanupūrveṇa praviralacchāyadrumaṃ vicchidyamānajanasaṃpātaṃ pravicaritamṛgagaṇasaṃbādhadigālokaṃ cīrīvirāvonnāditamaraṇyaṃ pratyapadyata| athainaṃ yadṛcchayābhigatā brāhmaṇā rathavāhāṃsturagānayācanta|



sa vartamāno'dhvani naikayojane sahāyahīno'pi kalatravānapi|

pradānaharṣādanapekṣitāyatirdadau dvijebhyaścaturasturaṃgamān||44||



atha bodhisattvasya svayameva rathadhuryatāmupagantukāmasya gāḍhataraṃ parikaramabhisaṃyacchamānasya rohitamṛgarūpiṇaścatvāro yakṣakumārāḥ suvinītā iva sadaśvāḥ svayameva rathayugaṃ skandhapradeśaiḥ pratyapadyanta| tāṃstu dṛṣṭvā harṣavismayaviśālatarākṣīṃ madrīṃ bodhisattva uvāca-



tapodhanādhyāsanasatkṛtānāṃ paśya prabhāvātiśayaṃ vanānām|

yatraivamabhyāgatavatsalatvaṃ saṃrūḍhamūlaṃ mṛgapuṃgaveṣu||45||



madryuvāca-

tavaivāhamimaṃ manye prabhāvamatimānuṣam|

rūḍho'pi hi guṇābhyāsaḥ sarvatra na samaḥ satām||46||



toyeṣu tārāpratibimbaśobhā viśeṣyate yatkumudaprahāsaiḥ|

kautūhalābhiprasṛtā ivendorhetutvamatrāgrakarāḥ prayānti||47||



iti tayoranyonyānukūlyātparasparaṃ priyaṃ vadatoradhvānaṃ gacchatorathāparo brāhmaṇaḥ samabhigamya bodhisattvaṃ rathavaramayācata|



tataḥ svasukhaniḥsaṅgo yācakapriyabāndhavaḥ|

pūrayāmāsa viprasya sa rathena manoratham||48||



atha bodhisattvaḥ prītamanā rathādavatārya svajanānniryātya rathavaraṃ brāhmaṇāya jālinaṃ kumāramaṅkenādāya padbhyāmevādhvānaṃ pratyapadyata| avimanaskaiva ca madrī kṛṣṇājināṃ kumārīmaṅkenādāya pṛṣṭhato'nvagacchadenam|



nimantrayāmāsuriva drumāstaṃ hṛdyaiḥ phalairānamitāgraśākhāḥ|

puṇyānubhāvādabhivīkṣamāṇāḥ śiṣyā vinītā iva ca praṇemuḥ||49||



haṃsāṃsavikṣobhitapaṅkajāni kiñjalkareṇusphuṭapiñjarāṇi|

prādurbabhūvuśca sarāṃsi tasya tatraiva yatrābhicakāṅkṣa vāri||50||



vitānaśobhāṃ dadhire payodāḥ sukhaḥ sugandhiḥ pravavau nabhasvān|

pariśramakleśamamṛṣyamāṇā yakṣāśca saṃcikṣipurasya mārgam||51||



iti bodhisattva udyānagata iva pādacāravinodanasukhamanubhavanmārgaparikhedarasamanāsvādya saputradāraḥ prānta eva tu vaṅkaparvatamapaśyat| tatra ca puṣpaphalapallavālaṃkṛtasnigdhavividharucirataruvaranicitaṃ madamuditavihaṃgabahuvidharutavinadaṃ pravṛttanṛttabarhigaṇopaśobhitaṃ pravicaritanaikamṛgakulaṃ kṛtaparikaramiva vimalanīlasalilayā saritā kusumarajo'ruṇasukhapavanaṃ tapovanaṃ vanacarakādeśitamārgaḥ praviśya viśvakarmaṇā śakrasaṃdeśāt svayamabhinirmitāṃ manojñadarśanāṃ sarvartusukhāṃ tatra praviviktāṃ parṇaśālāmadhyāvasat|



tasminvane dayitayā paricaryamāṇaḥ

śṛṇvannayatnamadhurāṃśca sutapralāpān|

udyānasaṃstha iva vismṛtarājyacintaḥ

saṃvatsarārdhamadhikaṃ sa tapaścacāra||52||



atha kadācinmūlaphalārthaṃ gatāyāṃ rājaputryāṃ putrayoḥ paripālananimittamāśramapadamaśūnyaṃ kurvāṇe rājaputre mārgareṇuparuṣīkṛtacaraṇaprajaṅghaḥ pariśramakṣāmanayanavadano daṇḍakāṣṭhāvabaddhaskandhāvasaktakamaṇḍalurbrāhmaṇaḥ patnyāḥ paricārakānayanārthaṃ samarpitadṛḍhasaṃdeśastaṃ deśamupajagāma| atha bodhisattvaścirasyārthijanaṃ dṛṣṭvā'bhigataṃ manaḥpraharṣāt samupajāyamānanayanavadanaprasādaḥ pratyudgamya svāgatādipriyavacanapuraḥsaraṃ praveśya cainamāśramapadaṃ kṛtātithisatkāramāgamanaprayojanamapṛcchat| atha sa brāhmaṇo bhāryānurāgādutsāritadhairyalajjaḥ pratigrahamātrasajjo niyatamarthamīdṛśamuvāca-



āloko bhavati yataḥ samaśca mārgo

loko'yaṃ vrajati tato na durgameṇa|

prāyo'smiñjagati tu matsarāndhakāre-

ṇānye na praṇayapadāni me vahanti||53||



pradānaśauryoditayā yaśaḥśriyā gataṃ ca gantavyamaśeṣatastava|

ato'smi yācñāśramamabhyupeyivānprayaccha tanme paricārakau sutau||54||



ityukte bodhisattvo mahāsattvaḥ

dānaprītau kṛtābhyāsaḥ pratyākhyātumaśikṣitaḥ|

dadāmītyavadad dhṛṣṭaṃ dayitau tanayāvapi||55||



svastyastu| tatkimidānīmāsyata iti ca brāhmaṇenābhihitaḥ sa mahāsattvaḥ pradānakathāśravaṇotpatitaviṣādaviplutākṣayoḥ sutayoḥ snehāvegādavalambamānahṛdayo bodhisattva uvāca-



dattāvetau mayā tubhyaṃ kiṃ tu mātānayorgatā|

vanaṃ mūlaphalasyārthe sāyamadyāgamiṣyati||56||



tayā dṛṣṭāvupāghrātau mālināvabhyalaṃkṛtau|

ihaikarātraṃ viśramya śvo netāsi sutau mama||57||



brāhmaṇa uvāca-alamanenātrabhavato nirbandhena|



gauṇametaddhi nārīṇāṃ nāma vāmā iti sthitam|

syāccaiva dānavighnaste tena vāsaṃ na rocaye||58||



bodhisattva uvāca-alaṃ dānavighnaśaṅkayā| sahadharmacāriṇī mama sā| yathā vātrabhavate rocate| api ca mahābrāhmaṇa,



sukumāratayā bālyātparicaryāsvakauśalāt|

kīdṛśīṃ nāma kuryātāṃ dāsaprītimimau tava||59||



dṛṣṭvā tvitthaṃgatāvetau śibirājaḥ pitāmahaḥ|

addhā dadyādyadiṣṭaṃ te dhanaṃ niṣkrayametayoḥ||60||



yatastadviṣayaṃ sādhu tvamimau netumarhasi|

evaṃ hyarthena mahatā dharmeṇa ca sameṣyasi||61||



(brāhmaṇa uvāca)-na śakṣyāmyahamāśīviṣadurāsadaṃ vipriyopāyanena rājānamabhigantum|



ācchindyānmadimau rājā daṇḍaṃ vā praṇayenmayi|

yato neṣyāmyahamimau brāhmaṇyāḥ paricārakau||62||



atha bodhisattvo yatheṣṭamidānīmitvaparisamāptārthamuktvā sānunayamanuśiṣya tanayau paricaryānukūlye pratigrahārthamabhiprasārite brāhmaṇasya pāṇau kamaṇḍalumāvarjayāmāsa|



tasya yatnānurodhena papātāmbu kamaṇḍaloḥ|

padmapatrābhitāmrābhyāṃ netrābhyāṃ svayameva tu||63||



atha sa brāhyaṇo lābhātiharṣāt saṃbhramākulitamatirbodhisattvatanayāpaharaṇatvarayā saṃkṣiptapadamāśīrvacanamuktvā nirgamyatāmityājñākarkaśena vacasā kumārāvāśramapadānniṣkrāmayitumārebhe| atha kumārau viyogaduḥkhātibhāravyathitahṛdayau pitaramabhipraṇamya bāṣpoparudhyamānanayanāvūcatuḥ-



ambā ca tāta niṣkrāntā tvaṃ ca nau dātumicchasi|

yāvattāmapi paśyāvastato dāsyati nau bhavān||64||



atha sa brāhmaṇaḥ purā mātānayorāgacchati, asya vā putrasnehāt paścāttāpaḥ saṃbhavatīti vicintya padmakalāpamivānayorhastānābadhya latayā saṃtarjayanviceṣṭamānau pitaraṃ prati vyāvartitavadanau prakṛtisukumārau kumārau pracakarṣa|



atha kṛṣṇājinā kumāryapūrvaduḥkhopanipātāt sasvaraṃ rudatī pitaramuvāca-



ayaṃ māṃ brāhmaṇastāta latayā hanti nirdayaḥ|

na cāyaṃ brāhmaṇo vyaktaṃ dhārmikā brāhmaṇāḥ kila||65||



yakṣo'yaṃ brāhmaṇacchadmā nūnaṃ harati khāditum|

nīyamānau piśācena tāta kiṃ nāvupekṣase||66||



atha jālī kumāro mātaramanuśocayannuvāca-



naivedaṃ me tathā duḥkhaṃ yadayaṃ hanti māṃ dvijaḥ|

nāpaśyamambāṃ yattvadya tadvidārayatīva mām||67||



rodiṣyati ciraṃ nūnamambā śūnye tapovane|

putraśokena kṛpaṇā hataśāveva cātakī||68||



asmadarthe samāhṛtya vanānmūlaphalaṃ bahu|

bhaviṣyati kathaṃ nvambā dṛṣṭvā śūnyaṃ tapovanam||69||



ime nāvaśvakāstāta hastikā rathakāśca ye|

ato'rdhaṃ deyamambāyai śokaṃ tena vineṣyati||70||



vandyāsmadvacanādambā vāryā śokācca sarvathā|

durlabhaṃ hi punastāta tava tasyāśca darśanam||71||



ehi kṛṣṇe mariṣyāvaḥ ko nvartho jīvitena nau|

dattāvāvāṃ narendreṇa brāhmaṇāya dhanaiṣiṇe||72||



ityuktvā jagmatuḥ| atha bodhisattvastenātikaruṇena tanayapralāpenākampitamatirapi ka idānīṃ dattvānutāpaṃ kariṣyatīti niṣpratīkāreṇa śokāgninā vinirdahyamānahṛdayo viṣavegamūrcchāparigata iva samuparudhyamānacetāstatraiva niṣasāda| śītalānilavyajanapratilabdhasaṃjñaśca niṣkūjamivāśramapadaṃ tanayaśūnyamabhivīkṣya bāṣpagadgadasaṃniruddhakaṇṭha ityātmagatamuvāca-



putrābhidhāne hṛdaye samakṣaṃ praharanmama|

nāśaṅkata kathaṃ nāma dhigalajjo bata dvijaḥ||73||



pattikāvanupānatkau saukumāryātklamāsahau|

yāsyataḥ kathamadhvānaṃ tasya ca preṣyatāṃ gato||74||



mārgaśramaparimlānau ko'dya viśrāmayiṣyati|

kṣuttarṣaduḥkhābhihatau yāciṣyete kametya vā||75||



mama tāvadidaṃ duḥkhaṃ dhīratāṃ kartumicchataḥ|

kā tvavasthā mama tayoḥ sutayoḥ sukhavṛddhayoḥ||76||



aho putraviyogāgnirnirdahatyeva me manaḥ|

satāṃ tu dharmaṃ saṃsmṛtya ko'nutāpaṃ kariṣyati||77||



atha madrī vipriyopanipātaśaṃsibhiraniṣṭernimittairupajanitavaimanasyā mūlaphalānyādāya kṣiprataramāgantukāmāpi vyālamṛgoparudhyamānamārgā ciratareṇāśramapadamupajagāma| ucitāyāṃ ca pratyudgamanabhūmāvākrīḍāsthāne ca tanayāvapaśyantī bhṛśataramarativaśamagāt|



anīpsitāśaṅkitajātasaṃbhramā tataḥ sutānveṣaṇacañcalekṣaṇā|

prasaktamāhvānamasaṃparigrahaṃ tayorviditvā vyalapacchucāturā||78||



samājavadyatpratibhāti me purā sutapralāpapratināditaṃ vanam|

adarśanādadya tayostadeva me prayāti kāntāramivāśaraṇyatām||79||



kiṃ nu khalu tau kumārau-

krīḍāprasaṅgaśramajātanidrau suptau nu naṣṭau gahane vane vā|

cirānmadabhyāgamanādatuṣṭau syātāṃ kvacid bālatayā nilīnau||80||



ruvanti kasmācca na pakṣiṇo'pyamī samākulāstadvadhasākṣiṇo yadi|

taraṃgabhaṅgairavinītakopayā hṛtau nu kiṃ nimnagayātivegayā||81||



apīdānīṃ me vitathā mithyāvikalpā bhaveyuḥ| api rājaputrāya saputrāya svasti syāt| apyaniṣṭanivedināṃ nimittānāṃ maccharīra eva vipāko bhavet| kiṃ nu khalvidamanimittāpavṛttapraharṣamaratitamisrayāvacchādyamānaṃ vidravatīva hṛdayam| visrasyanta iva me gātrāṇi| vyākulā iva digvibhāgāḥ| bhramatīva cedaṃ paridhvastalakṣmīkaṃ vanamiti| athānupraviśyāśramapadamekānte nikṣipya mūlaphalaṃ yathopacārapuraḥsaraṃ bhartāramabhigamya kva dārakāviti papraccha| atha bodhisattvo jānānaḥ snehadurbalatāṃ mātṛhṛdayasya durnivadyatvācca vipriyasya naināṃ kiṃcidvaktuṃ śaśāka|



janasya hi priyārhasya vipriyākhyānavahninā|

upetya manasastāpaḥ saghṛṇena suduṣkaraḥ||82||



atha madrī vyaktamakuśalaṃ me putrayoḥ, yadayamevaṃ tūpṇīṃbhūtaḥ śokadainyānuvṛttyaivetyavadhārya samantataḥ kṣiptacitteva vilokyāśramapadaṃ tanayāvapaśyantī sabāṣpagadgadaṃ punaruvāca-



dārakau ca na paśyāmi tvaṃ ca māṃ nābhibhāṣase|

hatā khalvahaṃ kṛpaṇā vipriyaṃ hi na kathyate||83||



ityuktvā śokāgninā parigatahṛdayā chinnamūleva latā nipapāta| patantīmeva caināṃ parigṛhya bodhisattvastṛṇaśayanamānīya śītābhiradbhiḥ pariṣicya pratyāgataprāṇāṃ samāśvāsayannuvāca-



sahasaiva na te madri duḥkhamākhyātavānaham|

na hi saṃbhāvyate dhairyaṃ manasi snehadurbale||84||



jarādāridryaduḥkhārto brāhmaṇo māmupāgamat|

tasmai dattau mayā putrau samāśvasihi mā śucaḥ||85||



māṃ paśya madri mā putrau paridevīśca devi mā|

putraśokasaśalye me prahārṣīriva mā hṛdi||86||



yācitena kathaṃ śakyaṃ na dātumapi jīvitam|

anumodasva tad bhadre putradānamidaṃ mama||87||



tacchrutvā madrī putravināśaśaṅkāvyathitahṛdayā putrayorjīvitapravṛttiśravaṇāt pratanūbhūtaśokaklamā bharturadhṛtiparihārārthaṃ pramṛjya nayane savismayamudīkṣamāṇā bhartāramuvāca-āścaryam ! kiṃ bahunā !



nūnaṃ vismayavaktavyacetaso'pi divaukasaḥ|

yadityalabdhaprasarastava cetasi matsaraḥ||88||



tathā hi dikṣu prasṛtapratisvanaiḥ samantato daivatadundubhisvanaiḥ|

prasaktavispaṣṭapadākṣaraṃ nabhastavaiva kīrtigrathanādarādabhūt||89||



prakampiśailendrapayodharā dharā madādivābhūdabhivṛddhavepathuḥ|

divaḥ patadbhiḥ kusumaiśca kāñcanaiḥ savidyududyotamivābhavannabhaḥ||90||



tadalaṃ śokadainyena dattvā cittaṃ prasādaya|

nipānabhūto lokānāṃ dātaiva ca punarbhava||91||



atha śakro devendraḥ kṣititalacalanādākampite vividharatnaprabhodbhāsini sumerau parvatarāje kimidamiti samutpannavimarśo vismayotphullanayanebhyo lokapālebhyaḥ pṛthivīkampakāraṇaṃ viśvantaraputradānamupalabhya praharṣavismayāghūrṇitamanāḥ prabhātāyāṃ tasyāṃ rajanyāṃ brāhmaṇarūpī viśvantaramarthivadabhyagacchat| kṛtātithisatkāraśca bodhisattvena kenārtha ityupanimantrito bhāryāmenamayācata-



mahāhradeṣvambha ivopaśoṣaṃ na dānadharmaḥ samupaiti satsu|

yāce tatastvāṃ surasannibhā yā bhāryāmimāmahaṃsi tatpradātum||92||



avimanā eva tu bodhisattvastathetyasmai pratiśuśrāva|

tataḥ sa vāmena kareṇa madrīmādāya savyena kamaṇḍaluṃ ca|

nyapātayattasya jalaṃ karāgre manobhuvaścetasi śokavahnim||93||



cukopa madrī na tu no ruroda viveda sā tasya hi taṃ svabhāvam|

apūrvaduḥkhātibharāturā tu taṃ prekṣamāṇā likhiteva tasthau||94||



tad dṛṣṭvā paramavismayākrāntahṛdayaḥ śakro devānāmindrastaṃ mahāsattvamabhiṣṭuvannuvāca-



aho vikṛṣṭāntaratā sadasaddharmayoryathā|

śraddhātumapi karmedaṃ kā śaktirakṛtātmanām||95||



avītarāgeṇa satā putradāramatipriyam|

niḥsaṅgamiti dātavyaṃ kā nāmeyamudāttatā||96||



asaṃśayaṃ tvadguṇaraktasaṃkathaiḥ prakīryamāṇeṣu yaśassu dikṣu te|

tirobhaviṣyantyaparā yaśaḥśriyaḥ pataṃgatejassu yathānyadīptayaḥ||97||



tasya te'bhyanumodante karmedamatimānuṣam|

yakṣagandharvabhujagāstridaśāśca savāsavāḥ||98||



ityuktvā śakraḥ svameva vapurabhijvaladāsthāya śakro'hamasmīti ca nivedyātmānaṃ bodhisattvamuvāca-



tubhyameva prayacchāmi madrīṃ bhāryāmimāmaham|

vyatītya na hi śītāṃśuṃ candrikā sthātumarhati||99||



tanmā cintāṃ putrayorviprayogādrājyabhraṃśānmā ca saṃtāpamāgāḥ|

sārdhaṃ tābhyāmabhyupetaḥ pitā te kartā rājyaṃ tvatsanāthaṃ sanātham||100||



ityuktvā śakrastatraivāntardadhe| śakrānubhāvācca sa brāhmaṇo bodhisattvatanayau śibiviṣayameva saṃprāpayāmāsa| atha śibayaḥ saṃjayaśca śibirājastadatikaruṇamatiduṣkaraṃ ca bodhisattvasya karma śrutvā samākleditahṛdayā brāhmaṇahastānniṣkrīya bodhisattvatanayau prasādyānīya ca viśvantaraṃ rājya eva pratiṣṭhāpayāmāsuḥ|



tadevamatyadbhutā bodhisattvacaryeti tadunmukheṣu sattvaviśeṣeṣu nāvajñā pratīghāto vā karaṇīyaḥ| tathāgatavarṇe satkṛtya dharmaśravaṇe copaneyam|



iti viśvantara-jātakaṃ navamam|