• Home
• Canon Text
• Romanized
• śāstrapiṭaka
• vyākaraṇa
• Laghukaumudīvyākaraṇam

Laghukaumudīvyākaraṇam

Technical Details

Laghukaumudīvyākaraṇam||

| śrīgaṇeśāya namaḥ|

natvā sarasvatīṁ devīṁ śuddhāṁ guṇyāṁ karomyaham|
pāṇinīyapraveśāya laghusiddhāntakaumudīm||

|| laghukaumudīvyākaraṇam||

|| saṁjñāprakaraṇam||

a i uṇ |1| ṛ lṛk |2| e oṅ |3| ai
auc |4| ha ya va raṭ |5| laṇ |6| ña ma ṅa ṇa
nam |7| jha bhañ |8| gha ḍha dhaṣ |9| ja ba ga ḍa
daś |10| kha pha cha ṭha tha ca ṭa tav |11| ka pay|| 12|
śa ṣa sar |13| hal |14|
iti māheśvarāṇi sūtrāṇyaṇādisaṁjñārthāni|

eṣāmantyā itaḥ|

hakārādiṣvakāra uccāraṇārthaḥ|

(1)

laṇ-madhye tvitsaṁjñakaḥ|

halantyam |1| 3| 3|

upadeśe'ntyaṁ halit syāt| upadeśa ādhoccāraṇam| suceṣvadṛṣṭaṁ
padaṁ sūtrāntarādanuvarttanīyaṁ sarvaca|

adarśanaṁ lopaḥ |1|1|6|
prasaktasyādarśanaṁ lopasaṁjñaṁ syāt|

(2)

tasya lopaḥ | 1|3|9|
tasyeto lopaḥ syāt| ṇādayo'ṇādyarthāḥ|

ādirantyena sahetā| 1|1|71|

antyenetā sahita ādirmadhyagānāṁ svasya ca saṁjñā syāt| ya-
thā'ṇiti a i u varṇānāṁ saṁjñā| evamac halityādayaḥ|

ūkālo'jjhrasvadīrghaplutaḥ |1|2|27|

uśca ūśca ū-iśca vaḥ kāla iva kālo yasya so'c kramād-
hrasvadīrghapluptasaṁjñaḥ syāt| sa pratyekamudāttādibhedena tridhā|

uccairudāttaḥ |1|2|29|

(3)

nocairanudāttaḥ |1|2|30|

samāhāraḥ svaritaḥ| 1|2|31|

sa navavidho'pi pratyekamanunāsikānanunāsikatvābhyāṁ dvidhā|

mukhanāsikāvacano'nunāsikaḥ |1|1|8|

mukhasahitanāsikayoccāryamaṇo varṇo'nunāsikasaṁjñaḥ syāt|
tadittham| a i u ṛ eṣāṁ varṇānāṁ pratyekamaṣṭādaśa bhedāḥ| lṛ-
varṇasya dvādaśa tasya dīrghābhāvāt| ecāmapi dvādaśa teṣāṁ hrasvābhā-
vāt|

tulyāsyaprayatnaṁ savarṇam| 1|1|9|

tālvādisthānamābhyantaraprayatnaścetyetaddvayaṁ yasya yena tulyaṁ ta-
nmithaḥ savarṇasaṁjñaṁ syāt| ṛlṛvarṇayormithaḥ sāvarṇyaṁ vācyam|

(4)

akuhavisarjanīyānāṁ kaṇṭhaḥ| icuyaśānāṁ tālu| ṛṭuraṣāṇāṁ
mūrdhā| lṛtulasānāṁ dantāḥ| upūpadhmānīyānāmoṣṭhau| ñamaṅṇanānāṁ
nāsikā ca| edautoḥ kaṇḍatālu| odautoḥ kaṇṭhoṣṭham| vakārasya
dantoṣṭham| jihvāmūlīyasya jihvāmūlam| nāsikānusvārasya|

yatno dvidhā| ābhyantaro bāhyaśca| ādyaḥ pañcadhā| spṛṣṭeṣatspṛṣṭe-
ṣadvivṛtavivṛtasaṁvṛtabhedāt| tatra spṛṣṭaprayatnaṁ sparśānām| īṣatspṛṣṭa-
mantaḥsthānām| īṣadvivṛtamūṣmaṇām| vivṛtaṁ svarāṇām| hrasvasyāva-
rṇasya prayoge saṁvṛtam| prakriyādaśāyāṁ tu vivṛtameva| bāhyastvekāda-
śadhā| vivāraḥ saṁvāraḥ svāso nādo ghoṣo'ghoṣo'lpaprāṇo mahāprāṇa
udātto'nudāttaḥ svaritaśceti| kharo vivārāḥ śvāsā aghoṣāśca|

(5)

haśaḥ saṁvārā nādā ghoṣāśca| vargāṇāṁ prathamatṛtīyapañcamā yaṇaścā-
lpaṣrāṇāḥ| vargāṇāṁ dvitīyacaturtho śalaśca mahāprāṇāḥ| kādayo
māvasānāḥ sparśāḥ| yaṇo'ntaḥsthāḥ| śala ūṣmāṇaḥ| acaḥ svarāḥ|
ka kha iti kakhābhyāṁ prāgardhavisargasadṛśo jihvāmūlīyaḥ|
pa pha iti paphābhyāṁ prāgardhavisargasadṛśa upadhmānīyaḥ| aṁ aḥ
ityacaḥ parāvanusvāravisargau|

(6)

aṇudit savarṇasya cāpratyayaḥ|1|1|69|

avidhīyamano'ṇudicca savarṇasya saṁjñā syāt| atraivāṇ pareṇa
ṇakāreṇa| ku cu ṭu tu pu ete uditaḥ| tadevam ityaṣṭādaśānāṁ saṁ-
jñā| taṣdekārokārau| ṛkārastriṁśataḥ| evaṁ lṛkāro'pi| eco

(7)

dvādaśānām| anunāsikānanunāsikabhedena yavalā dvidhā| tenā-
nanunāsikāste dvayordvayoḥ saṁjñā|

paraḥ saṁnikarṣaḥ saṁhitā|1|1|109|
varṇānāmatiśayitaḥ saṁnidhiḥ saṁhitāsaṁjñaḥ syāt|

halo'nantarāḥ saṁyogaḥ|1|1|7|
ajbhiravyavahitā halaḥ saṁyogasaṁjñāḥ syuḥ|

suptiṅantaṁ padam| 1|4|14|
subantaṁ tiṅantaṁ ca padasaṁjñaṁ syāt| iti saṁjñāprakaraṇam||

(8)

acsandhiḥ|

iko yaṇaci| 6|1|77|

ikaḥ sthāne yaṇ syādaci saṁhitāyāṁ viṣaye| sudhī upāsya iti
sthite|

tasminniti nirdiṣṭe pūrvasya| 1|1|66|
saptamīnirdeśena vidhīyamānaṁ kāryaṁ varṇāntareṇāvyavahitasya pūrvasya
bodhyam|

(9)

sthāne'ntaratamaḥ|1|1|50|

prasaṅgesati sadṛśatama ādeśaḥ syāt| su dh y upāsya iti jāte|

anaci ca| 8|4|47|
acaḥ parasya yaro dve vā sto na tvaci|

jhalāṁ jaś jhaśi|8|4|53|
spaṣṭham| iti dhakārasya dakāraḥ|

(10)

saṁyogāntasya lopaḥ|8|2|23|
saṁyogāntaṁ yat padaṁ tadantasya lopaḥ syāt|

alo'ntyasya| 1| 1|52|
ṣaṣṭhīnirdiṣṭāntyasyādeśaḥ syāt| iti prāpte|

yaṇaḥ pratiṣedho vācyaḥ| suddhyupāsyaḥ| maddhyariḥ| dhāttraṁśa|
lākṛtiḥ|

(11)

eco'yavāyāvaḥ|6|1|78|
ecaḥ kramāday av āy āv ete syuraci|

yathāsaṁkhyamanudeśaḥ samānām|1|3|10|
samasambandhī vidhiryathāsaṁkhyaṁ syāt| haraye| viṣṇave| nāyakaḥ|
pāvakaḥ|

vānto yi pratyaye| 6|1|79|

(12)

yakārādau pratyaye pare odautorav āv etau staḥ| gavyam| nāvyam|

adhvaparimāṇe ca| gavyūtiḥ|

adeṅguṇaḥ|1|1|2|
at eṅ ca guṇasaṁjñaḥ syāt|

taparastatkālasya|1|1|70|
taḥ paro yasmāt sa ca tātparaścoccāryamāṇaḥ samakālasyaiva saṁjñā syāt|

ādguṇaḥ 6|1|87|
avarṇādaci pare pūrvaparayoreko guṇādeśaḥ syāt| upendraḥ| gaṅgodakam|

(13)

upadeśe'janunāsika it| 1|3|2|
upadeśe'nunāsiko'jit-saṁjñaḥ syāt| pratijñānunāsikyāḥ pāṇi-
nīyāḥ| laṇsūtrasthāvarṇena sahoccāryamāṇo repho ralayoḥ saṁjñā|

uraṇ raparaḥ| 1|1|51|
ṛ iti triṁśataḥ saṁjñettyuktaṁ tatsthāne yo'ṇ sa raparaḥ sanneva pravarttete|
kṛṣṇardhiḥ| tavalkāraḥ|

(14)

lopaḥ śākalyasya|8|3|19|
avarṇapūrvayoḥ padāntayoryavayorvā lopo'śi pare|

pūrvatrāsiddham| 8|2|1|
sapādasaptādhyāyīṁ prati tripādyasiddhā tripādyāmapi pūrvaṁ prati paraṁ
śāstramasiddham| hara iha| harayiha| viṣṇa iha| viṣṇaviha|

(15)

vṛddhirādaic| 1|1|1|
ādaicca vṛddhisaṁjñaḥ syāt|

vṛddhireci|6|1|88|
ādeci pare vṛddhirekādeśaḥ syāt| guṇāpavādaḥ| kṛṣṇaikatvam|
gaṅgaughaḥ| devaiśvaryam| kṛṣṇautkaṇṭhyam|

(16)

etyedhatyūṭhsu| 6|1|89|
avarṇādejādyāretyedhatyorūṭhi ca pare vṛddhirekādeśaḥ syāt| upaiti|
upaidhate| praṣṭhauhaḥ| ejādyoḥ kim| upetaḥ| mā bhavān predidhat|

akṣādūhinyāmupasaṁkhyānam| akṣauhiṇī senā|

prādūhoḍhoḍhyeṣaiṣyeṣu| prauhaḥ| prauḍhaḥ| prauḍhiḥ| praiṣaḥ| praiṣyaḥ|

ṛte ca tṛtīyāsamāse| sukhena ṛtaḥ sukhārtaḥ| tṛtīyeti kim|
paramartaḥ|

(17)

pravatsatarakambalavasanārṇadaśānāmṛṇe| prārṇam| vatsatarārṇam|
ityādi|

upasargāḥ kriyāyoge| 1|4|59|
prādayaḥ kriyāyoge upasargasaṁjñāḥ syuḥ|

pra| parā| apa| sam| anu| ava| nis| nir| dus|
dur| vi| āṅ| ni| adhi| api| ati| su| ud|
abhi| prati| pari| upa| ete prādayaḥ|

bhūvādayo dhātavaḥ |1|3|1|
kriyāvācino bhvādayo dhātusaṁjñāḥ syuḥ|

(18)

upasargādṛti dhātau|6|1|91|
avarṇāntādupasargādṛkārādau dhātau pare vṛddhirekādeśaḥ syātt|
prācchati|

eṅi pararūpam| 6|1|94|
ādupasargādeṅādau dhātau pararūpamekādeśaḥ syāt| prejate| upoṣati|

aco'ntyādi ṭi |1|1|64|
acāṁ madhye yo'ntyaḥ sa ādiryasya taṭṭisaṁjñaṁ syāt|

śakandhvādiṣu pararūpaṁ vācyam| tacca ṭeḥ| śakandhuḥ| karkandhuḥ|
manīṣā| lāṅgalīṣā| ākṛtigaṇo'yam| mārtaṇḍaḥ|

(19)

omāṅośca| 6|1|95|
omi āṅi cāt pararūpamekādeśaḥ syāt| śivāyoṁnamaḥ| śivehi|

akaḥ savarṇe dīrghaḥ|6|1|101|
akaḥ savarṇe'ci pare pūrvaparayordīrgha ekādeśaḥ syāt| daityāriḥ|
śrīśaḥ| viṣṇūdayaḥ| hotṝkāraḥ|

eṅaḥ padāntādati| 6|1|109|
padāntādeṅo'ti pare pūrvarūpamekādeśaḥ syāt| hare'va| viṣṇo'va|

sarvatra vibhāṣā goḥ| 6|1|122|
loke vede caiṅantasya gorati vā prakṛtibhāvaḥ padānte| go agram|
go'gram| eṅantasya kim| citragvagram| padānte kim| goḥ|

(20)

anekāl śit sarvasya|1|1|55|
iti prāpte|

ṅicca| 1|1|53|
ṅidanekālapyantyasyaiva syāt|

avaṅ sphoṭāyanasya|6|1|123|
padānte eṅantasya goravaṅ vā'ci| go'gram| gavāgram| padānte
kim| gavi|

(21)

indre ca |6|1|124|
goravaṅ syādindre| gavendraḥ|

dūrāddhūte ca| 8|2|84|
dūrāt saṁbodhane vākyasya ṭeḥ pluto vā|

plutapragṛhyā aci nityam| 6|1|125|
ete'ci prakṛtyā syuḥ| āgaccha kṛṣṇa 3 atra gauścarati|

īdūdedvivacanaṁ pragṛhyam|1|1|11|
īdūdedantaṁ dvivacanaṁ pragṛhyaṁ syāt| harī etau| viṣṇū imau|
gaṅge amū|

adaso māt| 1|1|12|
asmāt parāvīdūtau pragṛhyau staḥ| amī īśāḥ| rāmakṛṣṇāvamū
āsāte| māt kim| amuke'tra|

(22)

cādayo'sattve| 1|4|57|
adravyārthāścādayo nipātāḥ syuḥ|

prādayaḥ |1|4|58|
ete'pi tathā|

nipāta ekājanāṅ| 1|1|14|
eko'j nipāta āṅvarjaḥ pragṛhyaḥ| i indraḥ| u umeśaḥ| vā-
kyasmaraṇayoraṅit| ā evaṁ nu manyase| ā evaṁ kila tat| anyatra
ṅit| īṣaduṣṇam| oṣṇam|

(23)

ot| 1|1|15|
odanto nipātaḥ pragṛhyaḥ| aho īśāḥ|

saṁbuddhau śākalyasyetāvanārṣe|1|1|16|
saṁbuddhinimitaka okāro va pragṛhyo'vaidika itau pare| viṣṇo
iti| viṣṇaviti|

maya uño vo vā| 8|3|33|
mayaḥ parasyoño vo vā'ci| kimvuktam| kimu uktam|

iko'savarṇe śākalyasya hrasvaśva|6|1|127|
padāntā iko hrasvā va syurasavarṇe'ci| hrasvavidhisāmarthyānna
svarasaṁdhiḥ| cakri atra| cakryatra| padāntā iti kim| gauryau|

(24)

aco rahābhyāṁ dve| 8|4|46|
acaḥ parābhyāṁ rephahakārābhyāṁ parasya yaro dve vā staḥ| gauryyau|

na samāse| vāpyaśvaḥ|

ṛtyakaḥ| 6|1|128|
ṛti pare padānta akaḥ prāgvadvā| brahma ṛṣiḥ| brahmārṣiḥ|
padāntāḥ kim| ārcchat|

(25)

stoḥ ścunā ścuḥ|8|4|40|
sakāratavargayoḥ śakāracavargābhyāṁ yoge śakāracavargau staḥ|
rāmaśśete| rāmaścinoti| saccit| śārṅgiñjaya|

śāt| 8|4|44|
śāt parasyoktaṁ na| viśnaḥ| praśnaḥ|

ṣṭunā ṣṭuḥ |8|4|41|
stoḥ ṣṭunā yoge ṣṭuḥ| rāmaṣṣaṣṭhaḥ| rāmaṣṭīkate| peṣṭā| taṭṭī-
kā| cakriṇḍhaukase|

na padāntāṭṭhoranām| 8|4|42|
padāntāṭṭavargāt parasyānāmaḥ stoḥ ṣṭurna syāt| ṣaṭ santaḥ| ṣaṭ
te| padāntāt kim īdṭe| ṭoḥ kim| sarpiṣṭamam|

(26)

anāmnavatinagarīṇāmiti vācyam| ṣaṇṇām| ṣaṇṇavatiḥ
ṣaṇṇagaryaḥ|

toḥ ṣi| 8|4|43|
na ṣṭutvam| sanṣaṣṭhaḥ|

jhalāṁ jaśo'nte| 8|2|39|
padānte jhalāṁ jaśaḥ syuḥ| vāgīśaḥ|

yaro'nunāsike'nunāsiko vā|8|4|45|

(27)

yaraḥ padāntasyānunāsike pare'nunāsiko vā syāt| eta-
nmurāriḥ| etadmurāriḥ|

pratyaye bhāṣāyāṁ nityam| tanmātram| cinmayam|

torli|8|4|60|
parasavarṇaḥ| tallayaḥ| vidvāl-likhati| nasyānunāsiko laḥ|

udaḥ sthāstambhoḥ pūrvasya| 8|4|61|
udaḥ parayoḥ sthāstambhoḥ pūrvasavarṇaḥ|

(28)

tasmādityuttarasya|1|1|67|
pañcamīnirdeśena kriyamāṇaṁ kāryaṁ varṇāntareṇāvyavahitasya parasya
jñeyam|

ādeḥ parasya|1|1|54|
parasya yadvihitaṁ tat tasyāderbodhyam| iti sasya thaḥ|

jharo jhari savarṇe| 8|4|65|
halaḥ parasya jharo vā lopaḥ savarṇe jhari|

khari ca| 8|4|55|
khari jhalāṁ caraḥ syuḥ| ityudo dasya taḥ| utthānam| uttambhanam|

(29)

jhayo ho'nyatarasyām| 8|4|62|
jhayaḥ parasya hasya vā pūrvaṁsavarṇaḥ| nādasya ghoṣasya saṁvārasya ma-
hāprāṇasya tādṛśo vargacaturthaḥ| vāgghariḥ| vāg-hariḥ|

śaścho'ṭi|8|4|63|
jhayaḥ parasya śasya cho vā'ṭi| tad śiva ityatra dasya cutvena
jakāre kṛte khari ceti jakārasya cakāraḥ| tacchivaḥ| tadśivaḥ|

chatvamamīti vācyam| tacchlokena|

mo'nusvāraḥ|8|3|23|
māntasya padasyānusvāro hali| hariṁ vande|

(30)

naścāpadāntasya jhali|8|3|24|
nasya masya cāpadāntasya jhalyanusvāraḥ| yaśāṁsi| ākraṁsyate|

anusvārasya yayi parasavarṇaḥ| 8|4|58|
śāntaḥ|

vā padāntasya|8|4|59|
tvaṅkaroṣi| tvaṁ karoṣi|

mo rāji samaḥ kvau| 8|3|25|
kvibante rājatau pare samo masya ma eva syāt| samrāṭ|

he mapare vā| 8|3|26|
mapare hakāre pare masya mo vā| kimhmalayati| kiṁ hmalayati|

(31)

yavalapare yavalā vā| kiyhyaḥ| kiṁ hyaḥ| kivhvalayati|
kiṁ hvalayati| kil-hlādayati| kiṁ hlādayati|

napare naḥ| 8|3|27|
napare hakāre masya no vā| kin-hnute| kiṁ hnute|

ḍaḥ si dhuṭ| 8|3|29|
ḍāt parasya sasā yuḍdhā|

ādyantau ṭakitau| 1|1|46|
ṭitkitau yasyoktau tasya kramādādyantau staḥ| ṣaṭ santaḥ| ṣaṭ
tsantaḥ|

(32)

ṅṇoḥ kuk ṭuk śari |8|3|28|
vā staḥ| prāṅ ṣaṣṭhaḥ| prāṅkṣaṣṭhaḥ| sugaṇ ṣaṣṭhaḥ| sugaṇṭ ṣaṣṭhaḥ|

naśca| 8|3|30|
nāntāt parasya sasya dhuḍvā| san tsaḥ| san saḥ|

śi tuk| 8|3|31|
padāntasya nasya śe pare tugvā| sañcchambhuḥ| sañchambhuḥ|
sañcśambhuḥ| sañśambhuḥ|

ṅamo hrasvādaci ṅamuṇ-nityam| 8|3|32|
hrasvāt paro yo ṅam tadantaṁ yat padaṁ tasmāt parasyāco nityaṁ
ṅamuṭ syāt| pratyaṅṅātmā| sugaṇṇīśaḥ| sannacyutaḥ|

(33)

samaḥ suṭi |8|3|5|
samo ruḥ suṭi|

atrānunāsikaḥ pūrvasya tu vā| 8|3|2|
atra ruprakaraṇe roḥ pūrvasyānunāsiko vā|

anunāsikāt paro'nusvāraḥ| 8|3|4|
anunāsikaṁ vihāya roḥ pūrvasmāt paro'nusvārāgamaḥ|

kharavasānayorvisarjanīyaḥ |8|3|15|
kharyavasāne ca padāntasya rasya visargaḥ|

(34)

sampuṅkānāṁ so vaktavyaḥ| sasskartā| saṁsskartā|

pumaḥ khayyampare| 8|3|6|
ampare khayi pumo ruḥ| puskokilaḥ| puṁskokilaḥ|

naśchavyapraśān| 8|3|7|
ampare chavi nāntasya padasya ruḥ|

visarjanīyasya saḥ| 8|3|34|

(35)

kari| cakristrāyasva| cakriṁstrāyasva| apraśān kim| praśān
tanoti| padasyeti kim| hanti|

nṝn pe| 8|3|10|
nṝnityasya rurvā pe|

kughoḥ ka pau ca|8|3|37|
kavarge pavarge ca visargasya ka pau staḥ| cādvisargaḥ|
nṝ pāhi| nṝṁ pāhi| nṝḥ pāhi| nṛḥ pāhi| nṝn pāhi|

tasya paramāmreḍitam|8|1|2|
dviruktasya paramāmreḍitaṁ syāt|

kānāmreḍite| 8|3|12|

(36)

kānnakārasya rurāmreḍite| kāskān| kāṁskān|

che ca| 6|1|73|
hrasvasya che tuk| śivacchāyā|

padāntādvā|6|1|76|
dīrghāt padāntācche tugvā| lakṣmīcchāyā| lakṣmīchāyā|

visarjanīyasya saḥ| 8|3|34|
viṣṇustrātā|

vā śari|8|3|36|
śari visargasya visargo vā| hariḥ śete| hariśśete|

(37)

sasajuṣo ruḥ|8|2|66|
padāntasya sasya sajuṣaśca ruḥ syāt|

ato roraplutādaplute|6|1|113|
aplutādataḥ parasya roruḥ syādaplute'ti| śivo'rcyaḥ|

haśi ca| 6|1|114|
tathā| śivo vandyaḥ|

bhobhago-agho-apūrvasya yo'śi|8|3|17|
etatpūrvasya roryādeśo'śi| devā iha| devāyiha| bhos bhagos
aghos iti sāntā nipātāḥ| teṣāṁ roryatve kṛte|

(38)

hali sarveṣām| 8|3|22|
bhobhago-agho-apūrvasya yasya lopaḥ syāddhali| bho devāḥ| bhago
namaste| agho yāhi|

ro'supi|8|2|69|
aho rephādeśo na tu supi| aharahaḥ| ahargaṇaḥ|

ro ri|8|3|14|
rephasya rephe pare lopaḥ|

ḍhralope pūrvasya dīrgho'ṇaḥ |6|3|111|
ḍharephayorlopanimittayoḥ pūrvasyāṇo dīrghaḥ| punā ramate| harī ramyaḥ|
śambhū rājate| aṇaḥ kim| tṛḍhaḥ| vṛḍhaḥ| manasratha ityatra rutve
kṛte haśi cetyutve ro rīti lope ca prāpte|

(39)

vipratiṣedhe paraṁ kāryam| 1|4|2|
tulyabalavirodhe paraṁ kāryaṁ syāt| iti prāpte pūrvatrāsiddhamiti
ro rītyasyāsiddhatvādutvameva| manorathaḥ|

etattadoḥ su lopo'koranañsamāse hali| 6|1|132|
akakārayoretattadoryaḥ sustasya lopo hali natu nañsamāse| eṣa
viṣṇuḥ| sa śambhuḥ| akoḥ kim| eṣako rudraḥ| anañsamāse
kim| asaśśivaḥ| hali kim| eṣo'tra|

(40)

so'ci lope cet pādapūraṇam|6|1|134|
sa ityasya sorlopaḥ syādaci pādaścellope satyeva pūryeta| semā-
maviḍḍhi prabhṛtim| saiṣa dāśarathī rāmaḥ|

|| ajantapuṁliṅgāḥ||

arthavadadhāturapratyayaḥ prātipadikam| 1|2|45|
dhātuṁ pratyayaṁ pratyayāntaṁ ca varjayitvārthavacchabdasvarūpaṁ prātipadi-
kasaṁjñaṁ syāt|

kṛttaddhitasamāsāśca| 1|2|46|
kṛttaddhitāntau samāsaśca tathā syuḥ|

svaujasamauṭchaṣṭābhyāmbhis ṅebhyāmbhyas ṅasibhyāmbhyas
ṅasosām ṅyossup|4|1|2|

(41)

su au jas iti prathamā| am auṭ śas iti dvitīyā| ṭā
bhyām bhis iti tṛtīyā| ṅe bhyām bhyas iti caturthī| ṅasi
bhyām bhyas iti pañcamī| ṅas os ām iti ṣaṣṭhī| ṅi os
sup iti saptamī|

(42)

ṅyāpprātipadikāt| 4|1|1|

(43)

pratyayaḥ| 3|1|1|

paraśca| 3|1|2|

ityadhikṛtya| ṅyantādābantāt prātipadikācca pare svādayaḥ pratyayāḥ
syuḥ|

supaḥ|1|4|103|
supastrīṇi trīṇi vacanānyekaśa ekavacanadvivacanabahuvacanasaṁjñāni
syuḥ|

dvyekayordvivacanaikavacane| 1|4|22|
dvitvaikatvayorete staḥ|

(44)

bahuṣu bahuvacanam| 1|4|21|
bahutvavivakṣāyāṁ bahuvacanaṁ syāt|

virāmo'vasānam|1|4|110|
varṇānāmabhāvo'vasānasaṁjñaḥ syāt| rutvavisargau| rāmaḥ|

sarūpāṇāmekaśeṣa ekavibhaktau|1|2|64|
ekavibhaktau yāni sarūpāṇyeva dṛṣṭāni teṣāmeka eva śiṣyate|

(45)

prathamayoḥ pūrvasavarṇaḥ| 6|1|102|
akaḥ prathamādvitīyayoraci pūrvasavarṇadīrgha ekādeśaḥ syāt| iti
prāpte|

nādici|6|1|104|
ādici na pūrvasavarṇadīrghaḥ| vṛddhireci| rāmau|

cuṭū| 1|3|7|
pratyayādyau cuṭū itau staḥ|

vibhaktiśca| 1|4|104|
suptiṅau vibhaktisaṁjñau staḥ|

na vibhaktau tusmāḥ| 1|3|4|
vibhaktisthāstavargasamā netaḥ| iti sasya nettvam| rāmāḥ|

(46)

ekavacanaṁ sambuddhiḥ|2|3|49|
saṁbodhane prathamāyā ekavacanaṁ sambuddhisaṁjñaṁ syāt|

yasmāt pratyayavidhistadādi pratyaye'ṅgam|1|4|13|
yaḥ pratyayo yasmāt kriyate tadādi śabdasvarūpaṁ tasmin pratyaye
pare'ṅgaṁ syāt|

eṅhrasvāt sambuddheḥ|6|1|69|
eṅantāddhrasvāntāccāṅgāddhallupyate sambuddheścet| he rāma| he rāmau|
he rāmāḥ|

ami pūrva|6|1|107|
ako'myaci pūrvarūpamekādeśaḥ| rāmam| rāmau|

(47)

laśakvataddhite| 1|3|8|
taddhitavarjapratyayādyā laśakavargā itaḥ syuḥ|

taṁsmācchaso naḥ puṁsi| 6|1|103|
pūrvasavarṇadīrghāt paro yaḥ śasassastasya naḥ syāt puṁsi|

aṭkughāṅnumvyavāye'pi| 8|4|2|
aṭ kavargaḥ pavarga āṅ num etairvyastairyathāsaṁbhavamilitaiśca
vyavadhāne'pi raṣābhyāṁ parasya nasya ṇaḥ samānapade| iti prāpte|

padāntasya| 8|4|37|
nasya ṇo na| rāmān|

(48)

ṭāṅasiṅasāminātsyāḥ|7|1|12|
adantāṭṭādināminādayaḥ syuḥ| ṇatvam| rāmeṇa|

supi ca| 7|3|102|
yañādau supyato'ṅgasya dīrghaḥ| rāmābhyām|

ato bhisa ais| 7|1|9|
anekāl śit sarvasya| rāmaiḥ|

(49)

ṅeryaḥ| 7|1|13|
ato'ṅgāt parasya ṅeryādeśaḥ|

sthānivadādeśo'nalvidhau|1|1|56|
ādeśaḥ sthānivat syānna tu sthānyalāśrayavidhau| iti sthāni-
vattvāt supi ceti dīrghaḥ| rāmāya| rāmābhyām|

bahuvacane jhalyet| 7|3|103|
jhalādau bahuvacane supyato'ṅgasyaikāraḥ| rāmebhyaḥ| supi kim|
pacadhvam|

(50)

vāvasāne|8|4|56|
avasāne jhalāṁ caro vā| rāmāt| rāmād| rāmābhyām| rāme-
bhyaḥ| rāmasya|

osi ca| 7|3|104|
ato'ṅgasyaikāraḥ| rāmayoḥ|

hrasvanadyāpo nuṭ| 7|1|54|
hrasvāntānnadyantādābantāccāṅgāt parasyāmo nuḍāgamaḥ|

nāmi |6|4|3|

(51)

ajantāṅgasya dīrghaḥ| rāmāṇām| rāme| rāmayoḥ| etve kṛte|

ādeśapratyayayoḥ| 8|3|59|

iṇkubhyāṁ parasyāpadāntasyādeśaḥ pratyayāvayavaśya yaḥ sastasya
mūrdhanyādeśaḥ| īṣadvivṛtasya sasya tādṛśa eva ṣaḥ| rāmeṣu| evaṁ
kṛṣṇādayo'pyadantāḥ|

sarvādīni sarvanāmāni| 1|1|27|

sarva viśva ubha ubhaya ḍatara ḍatama anya anyatara itara tvat
tva nema sama sima| pūrvaparāvaradakṣiṇottarāparādharāṇi vyavasthāyāma-
saṁjñāyām| svamajñātidhanākhyāyām| antaraṁ bahiryogopasaṁvyānayoḥ|
tyad tad yad etad idam adas eka dvi yuṣmad asmad bhavatu
kim|

(52)

jasaḥ śī|7|1|17|
adantāt sarvanāmno jasaḥ śī syāt| anekāltvāt sarvādeśaḥ|
sarve|

sarvanāmnaḥ smai| 7|1|14|
ataḥ sarvanāmno ṅeḥ smai| sarvasmai|

ṅasiṅmoḥ smātsminau| 7|1|15|
ataḥ sarvanāmna etayoretau staḥ| sarvasmāt|

(53)

āmi sarvanāmnaḥ suṭ| 7|1|52|

avarṇāntāt parasya sarvanāmno vihitasyāmaḥ suḍāgamaḥ| etve
ṣatve| sarveṣām| sarvasmin| śeṣaṁ rāmavat| evaṁ viśvādayo'pya-
dantāḥ| ubhaśabdo nityaṁ dvivacanāntaḥ| ubhau 2| ubhābhyām 3|
ubhayoḥ 2| tasyeha pāṭho'kajarthaḥ| ḍataraḍatamau pratyayau| pratya-
yagrahaṇe tadantagrahaṇamiti tadantā grāhyāḥ| nema ityardhe| samaḥ
sarvaparyāyastulyaryāyastu na samānāmiti jñāpakāt|

pūrvaparāvaradakṣiṇottarāparādharāṇi vyavasthāyāmasaṁ-
jñāyām| 1|1|34|

eteṣāṁ vyavasthāyāmasaṁjñāyāṁ sarvanāmasaṁjñā gaṇasūcāt sarvatra yā
prāptā sā jasi vā| pūrve| pūrvāḥ| asaṁjñāyāṁ kim| utarāḥ kura-
vaḥ| svābhidheyāpekṣāvadhiniyamo vyavasthā| vyavasthāyāṁ kim| da-
kṣiṇā gāthakāḥ| kuśalā ityarthaḥ|

(54)

svamajñātidhanākhyāyām| 1|1|35|
jñātidhanānyavācinaḥ svaśabdasya prāptā saṁjñā jasi vā| sve|
svāḥ| ātmīyā ātmāna iti vā| jñātidhanavācinastu svāḥ|
jñātayo'rthā vā|

(55)

antaraṁ bahiryogopasaṁvyānayoḥ |1|1|36|

bāhye paridhānīye cārthe'ntaraśabdasya prāptā saṁjñā jasi vā| a-
ntare antarā vā gṛhāḥ| bāhyā ityarthaḥ| antare antarā vā śāṭa-
kāḥ| paridhānīyā ityarthaḥ|

pūrvādibhyo navabhyo vā|7|1|16|
ebhyo ṅasiṅyoḥ smātsminau vā staḥ| pūrvasmāt| pūrvāt|
pūrvasmin| pūrve| evaṁ parādīnām| śeṣaṁ sarvavat|

prathamacaramatayālpārdhakatipayanemāśca| 1|1|33|
ete jasyuktasaṁjñā vā syuḥ| prathame| prathamāḥ| tayaḥ pratyayaḥ|
dvitaye| dvitayāḥ| śeṣaṁ rāmavat| neme| nemāḥ| śeṣaṁ sarvavat|

(56)

tīyasya ṅitsu vā| dvitīyasmai| dvitīyāyetyādi| evaṁ tṛtī-
yaḥ| nirjaraḥ|

jarāyā jarasanyatarasyām| 7|2|101|

ajādau vibhaktau| padāṅgādhikāre tasya tadantasya ca| nirdi-
śyamānasyādeśā bhavanti| ekadeśavikṛtamananyavaditi jaraśabdasya
jaras| nirjarasau| nirjarasa ityādi| pakṣe halādau ca rāmavat|
viśvapāḥ|

(57)

dīrghājjasi ca| 6|1|105|
viśvapau| viśvapāḥ| he viśvapāḥ| viśvapām| viśvapau|

suḍanapuṁsakasya| 1|1|43|
svādipañcavacanāni sarvanāmasthānasaṁjñāni syuraklībasya|

svādiṣvasarvanāmasthāne |1|4|17|
kapratyayāvadhiṣu svādiṣvasarvanāmasthāneṣu pūrvaṁ padaṁ syāt|

(58)

yaci bham| 1|4|18|
yādiṣvajādiṣu ca kapratyayāvadhiṣu svādiṣvasarvanāmasthāneṣu pūrvaṁ
bhasaṁjñaṁ syāt|

ā kaḍārādekā saṁjñā|1|4|1|
ita ūrdhvaṁ kaḍārāḥ karmadhāraya ityataḥ prāgekasyaikaiva saṁjñā jñeyā|
yā parānavakāśā ca|

āto dhātoḥ| 6|4|140|

ākārānto yo dhātustadantasya bhasyāṅgasya lopaḥ| alo'ntya-
sya| viśvapaḥ| viśvapā| viśvapābhyāmityādi| evaṁ śaṅkhadhmā-
dayaḥ| dhātoḥ kim| hāhān| hariḥ| harī|

(59)

jasi ca| 7|3|109|
hrasvāntasyāṅgasya guṇaḥ| harayaḥ|

hrasvasya guṇaḥ |7|3|108|
sambuddhau| he hare| harim| harī| harīn|

śeṣo ghyasakhi| 1|4|7|
śeṣa iti spaṣṭārtham| hrasvau yāvidutau tadantaṁ sakhivarjaṁ ghisaṁ-
jñam|

(60)

āṅo nāstriyām| 7|3|120|
gheḥ parasyāṅo nā syādastriyām| āṅiti ṭāsaṁjñā| hariṇā|
haribhyām| haribhiḥ|

gherṅiti|7|3|111|
ghisaṁjñasya ṅiti supi guṇaḥ| haraye|

ṅasiṅasośca| 6|1|110|
eṅo ṅasiṅasorati pūrvarūpamekādeśaḥ| hareḥ| haryoḥ| harī-
ṇām|

acca gheḥ| 7|3|119|
idudbhyāmuttarasya ṅeraudgharat| harau| hariṣu| evaṁ kavyādayaḥ|

anaṅ sau| 7|1|93|
sakhyuraṅgasyānaṅādeśau'sambuddhau sau|

(61)

alo'ntyāt pūrva upadhā| 1|1|65|
antyādalaḥ pūrvo yo varṇaḥ sa upadhāsaṁjñaḥ syāt|

sarvanāmasthāne cāsambuddhau| 6|4|8|
nāntasyopadhāyā dīrgho'sambuddhau sarvanāmasthāne|

apṛkta ekāl pratyayaḥ|1|2|41|

halṅyābbhyo dīrghāt sutisyapṛktaṁ hal| 6|1|68|
halantāt paraṁ dīrghau yau ṅyāpau tadantācca paraṁ sutisītyetadapṛktaṁ
hallupyate|

na lopaḥ prātipadikāntasya| 8|2|7|
prātipadikasaṁjñakaṁ yat padaṁ tadantasya nasya lopaḥ| sakhā|

(62)

sakhyurasambuddhau| 7|1|92|
sakhyuraṅgāt paraṁ sambuddhivarjaṁ sarvanāmasthānaṁ ṇidvat syāt|

aco ñṇiti| 7|2|115|
ajantāṅgasya vṛddhirñiti ṇiti ca pare| sakhāyau| sakhāyaḥ| he
sakhe| sakhāyam| sakhāyau| sakhīn| sakhyā| sakhye|

khyatyāt parasya| 6|1|112|
khitiśabdābhyāṁ khītīśabdābhyāṁ katayaṇādeśābhyāṁ parasya ṅasiṅa-
sorata uḥ| sakhyuḥ|

(63)

aut| 7|3|118|
itaḥ parasya ṅeraut| sakhyau| śeṣaṁ harivat|

patiḥ samāsa eva| 1|4|8|
ghisaṁjñaḥ| patye| patyuḥ 2| patyau| śeṣaṁ harivat| samāse tu
bhūpataye| katiśabdo nityaṁ bahuvacanāntaḥ|

bahugaṇavatuḍati saṁkhyā| 1|1|23|

ḍati ca |1|1|25|
ḍatyantā saṁkhyā ṣaṭsaṁjñā syāt|

(64)

ṣaḍbhyo luk| 7|1|22|
jaśśasoḥ|

pratyayasya lukślulupaḥ |1|1|61|
lukślulupśabdaiḥ kṛtaṁ pratyayādarśanaṁ kramāt tattatsaṁjñaṁ syāt|

pratyayalope pratyayalakṣaṇam| 1|1|62|
pratyaye lupte'pi tadāśritaṁ kāryaṁ syāt| iti jasi ceti guṇe prāpte|

na lumatāṅgasya|1|1|63|

lumatā śabdena lupte tannimittamaṅgakāryaṁ na syāt| kati 2|
katibhiḥ| katibhyaḥ 2| katīnām| katiṣu| yuṣmadasmadṣaṭsaṁjña-
kāstriṣu sarūpāḥ| triśabdo nityaṁ bahuvacanāntaḥ| trayaḥ| trīn|
tribhiḥ| tribhyaḥ 2|

(65)

trestrayaḥ| 7|1|53|
āmi| trayāṇām| triṣu| gauṇatve'pi| priyatrayāṇām|

tyadādīnāmaḥ| 7|2|102|
eṣāmakāro vibhaktau| dviparyantānāmeveṣṭiḥ| dvau 2| dvābhyām 3|
dvayoḥ 2| pāti lokamiti papīḥ sūryaḥ|

(66)

dīrghājjasi ca| 6|1|105|

dīrghājjasi ici ca pare na pūrvasavarṇadīrghaḥ| papyau| papyaḥ| he
papīḥ| papīm| papīn| papyā| papībhyām| papībhiḥ| papye|
papībhyaḥ 2| papyaḥ 2| papyoḥ 2| dīrghatvānna nuṭ| papyām| ṅau
tu savarṇadīrghaḥ| papīpapīṣu| evaṁ vātapramyādayaḥ| bahyūḥ śreyasyo
yasya sa bahuśreyasī|

yūstryākhyau nadī| 1|4|3|

(67)

īdūdantau nityastrīliṅgau nadīsaṁjñau staḥ| prathamaliṅgagrahaṇaṁ ca|
pūrvaṁ stryākhyasyopasarjanatve'pi nadītvaṁ vaktavyamityarthaḥ|

amvārthanadyorhrasvaḥ| 7|3|107|
sambuddhau| he bahuśreyasi|

āṇnadyāḥ| 7|3|112|
nadyantāt pareṣāṁ ṅitāmāḍāgamaḥ|

āṭaśca| 6|1|90|
āṭo'ci pare vṛddhirekādeśaḥ| bahuśreyasyai| bahuśreyasyāḥ 2|
bahuśreyasīnām|

ṅerām nadyāmnībhyaḥ| 7|3|116|
nadyantādābantānnīśabdāt parasya ṅerām| bahuśreyasyām| śeṣaṁ

(68)

papīvat| aṅyantatvānna sulopaḥ| atilakṣmīḥ| śeṣaṁ bahuśreyasī-
vat| pradhīḥ|

aci śrnudhātubhruvāṁ yvoriyaṅuvaṅau|6|4|77|

śnupratyayāntasyevarṇovarṇāntasya dhātorbhrū ityasya cāṅgasyeyaṅuvaṅau
sto'jādau pratyaye pare| iti prāpte|

eranekāco'saṁyogapūrvasya| 6|4|82|

dhātvavayavasaṁyogapūrvo na bhavati ya ivarṇastadanto yo dhātusta-
dantasyānekoco'ṅgasya yaṇajādau pratyaye| pradhyau 2| pradhyam|
pradhyaḥ| pradhyi| śeṣaṁ papīvat| evaṁ grāmaṇīḥ| ṅau tu| grāmaṇyām|
anekācaḥ kim| nīḥ| niyau| niyaḥ| ami śasi ca paratvādi-
yaṅ| niyam| niyaḥ| ṅerām| niyām| asaṁyogapūrvasya kim|
suśriyau| yavakriyau|

(69)

gatiśca| 1|4|60|

(70)

prādayaḥ kriyāyoge gatisaṁjñāḥ syuḥ| gatikāraketarapūrvapadasya yaṇ
neṣyate| | śuddhadhiyau|

na bhūsudhiyoḥ| 6|4|85|
etayoraci supi yaṇ na| sudhiyau| sudhiya ityādi| sukhami-
cchatīti sukhīḥ| sutīḥ| sukhyau| sutyau| sukhyuḥ 2| sutyuḥ 2|
śeṣaṁ pradhīvat| śambhurharivat| evaṁ bhānvādayaḥ|

tṛjvat kroṣṭuḥ| 7|1|95|
asambuddhau sarvanāmasthāne| kroṣṭuśabdasya kroṣṭṛ prayoktavya ityarthaḥ|

(71)

ṛto ṅisarvanāmasthānayoḥ|7|3|110|
ṛto'ṅgasya guṇo ṅau sarvanāmasthāne ca| iti prāpte|

ṛduśanaspurudaṁśo'nehasāṁ ca| 7|1|94|
ṛdantānāmuśanasādīnāṁ cānaṅ syādasambdhau sau|

aptṛntṛcasvasṛnaptṛneṣṭṛtvaṣṭṛkṣattṛhotṛpotṛpraśāstṝṇām| 6|4|11|
abādīnāmupadhāyā dīrgho'sambuddhau sarvanāmasthāne| kroṣṭā|
kroṣṭārau| kroṣṭāraḥ| kroṣṭūn|

(72)

vibhāṣā tṛtīyādiṣvaci| 7|1|97|
ajādiṣu kroṣṭurvā tṛjvat| kroṣṭrā| kroṣṭre|

ṛta ut| 6|1|111|
ṛto ṅasiṅasoratyudekādeśaḥ| raparaḥ|

rāt sasya| 8|2|24|
rephāt saṁyogāntasasyaiva lopo nānyasya| rasya visargaḥ| kroṣṭuḥ|
kroṣṭroḥ 2|

numaciratṛjvadbhāvebhyo nuṭ pūrvavipratiṣedhena| kroṣṭūnām| kroṣṭari|
pakṣe halādau ca śambhuvat| hūhūḥ| hūhvau| hūhūmityādi|
aticamūśabde tu nadīkāryaṁ viśeṣaḥ| he aticamu| aticamvai|
aticamvāḥ 2| aticamūnām| khalapūḥ|

(73)

oḥ supi| 6|4|83|

dhātvavayavasaṁyogapūrvo na bhavati ya uvarṇastadanto yo dhātustada-
ntaṁsyānekāco'ṅgasya yaṇ syādaci supi| khalapvau| khalapvaḥ| evaṁ
sulvādayaḥ| svabhūḥ| svabhuvau| svabhuvaḥ| varṣābhūḥ|

varṣābhvaśca| 6|4|84|
asya yaṇ syādaci supi| varṣābhvāvityādi| dṛnbhūḥ

dṛnkarapunaḥ pūrvasya bhūvo yaṇ vaktavyaḥ| dṛnbhvau| evaṁ karabhūḥ|
dhātā| he dhātaḥ| dhātārau| dhātāraḥ|

(74)

ṛvarṇānnasya ṇatvaṁ vācyam| dhātṝṇām| evaṁ naptrādayaḥ| naptrādi-
grahaṇaṁ vyutpattipakṣe niyamārtham| teneha na| pitā| pitarau|
pitaraḥ| pitaram| śeṣaṁ dhātṛvat| evaṁ jāmātrādayaḥ| nā| narau|

nṛ ca| 6|4|6|
asya nāmi vā dīrghaḥ| nṝṇām| nṛṇām|

goto ṇit| 7|1|90|
okārāntādvihitaṁ sarvanāmasthānaṁ ṇidvat| gauḥ| gāvau| gāvaḥ|

(75)

auto'mśasoḥ| 6|1|93|

oto'mśasoracyākāra ekādeśaḥ| gām| gāvau| gāḥ| gavā|
gave| goḥ 2| ityādi|

rāyo hali| 7|2|85|
asyākārādeśo hali vibhaktau| rāḥ| rāyau| rāyaḥ| rābhyā-
mityādi| glauḥ| glāvau| glāvaḥ| glaubhyāmityādi|

ityajantāḥ puṁliṅgāḥ|

| ajantastrīliṅgāḥ|
ramā|
auṅa āpaḥ |7|1|18|
ābantādaṅgāt parasyauṅaḥ śī syāt| auṅityaukāravibhakteḥ saṁjñā|
rame| ramāḥ|

(76)

sambuddhau ca| 7|3|106|
āpa ekāraḥ syāt sambuddhau| eṅhrasvāditi sambuddhilopaḥ| he
rame| he rame| he ramāḥ| ramām| rame| ramāḥ|

āṅi cāpaḥ| 7|3|105|
āṅyosi cāpa ekāraḥ| ramayā| ramābhyām 3| ramābhiḥ|

yāḍāpaḥ| 7|3|113|
āpo ṅito yāṭ| vṛddhiḥ| ramāyai| ramābhyaḥ 2| ramāyāḥ 2|
ramayoḥ| ramāṇām| ramāyām| ramāsu| evaṁ durgāmbikādayaḥ|

sarvanāmnaḥ syāḍḍhrasvaśca| 7|3|114|
ābantāt sarvanāmno ṅitaḥ syāḍāpaśca hrasvaḥ| sarvasyai| sarva-
syāḥ 2| sarvāsām| sarvasyām| śeṣaṁ ramāvat| evaṁ viśvādaya
ābantāḥ|

(77)

vibhāṣā diksamāse bahuvrīhau| 1|1|28|

sarvanāmatā vā| uttarapūrvasyai| uttarapūrvāyai| tīyasyeti vā
saṁjñā| dvitīyasyai| dvitīyāyai| evaṁ tṛtīyā| ambārtheti hrasvaḥ|
he amba| he akka| he alla| jarā| jarasau| jare| ityādi|
pakṣe ramāvat| gopā viśvapāvat| matiḥ| matīḥ| matyā|

ṅiti hrasvaśca| 1|4|6|
iyaṅuvaṅsthānau strīśabdabhinnau nityastrīliṅgāvīdūtau hrasvau ce-

(78)

varṇovarṇau striyāṁ vā nadīsaṁjñau sto ṅiti| matyai| mataye| ma-
tyāḥ 2| mateḥ 2|

idudbhyām| 7|3|117|
nadīsaṁjñakābhyāṁ parasya ṅerām| matyām| matau| śeṣaṁ harivat|
evaṁ buddhyādayaḥ|

tricaturoḥ striyāṁ tisṛ catasṛ| 7|2|99|
striliṅgayoretau sto vibhaktau|

aci ra ṛtaḥ| 7|2|100|

tisṛ catasṛ etayo rṛkārasya rephādeśaḥ syādaci| guṇadīrghotvā-
nāmabhāvaḥ| tisraḥ 2| tisṛbhiḥ| tisṛbhyaḥ 2| āmi nuṭ|

(79)

na tisṛcatasṛ|6|4|4|

etayornāmi dīrgho na| tisṛṇām| tisṛṣu| dve 2| dvābhyām 3|
dvayoḥ 2| gaurī| gauryau| gauryaḥ| he gauri| gauryāvityādi|
evaṁ nadyādayaḥ lakṣmīḥ| śeṣaṁ gaurīvat| evaṁ tarītantryādayaḥ|
strī| he stri|

striyāḥ| 6|4|79|
asyeyaṅajādau pratyaye pare| striyau| striyaḥ|

vāmśasoḥ| 6|4|80|

striyā iyaṅ| striyam| strīm| striyaḥ| strīḥ| striyā|
striyai| striyāḥ 2| paratvānnuṭ| strīṇām| strīṣu| śrīḥ| śriyau|
śriyaḥ|

(80)

neyaṅuvaṅsthānāvastrī| 1|4|4|

iyaṅuvaṅoḥ sthitiryayostāvīdūtau nadīsaṁjñau na sto na tu strī|
he śrīḥ| śriyai| śriye| śriyāḥ| śriyaḥ|

vāmi|1|4|5|
iyaṅuvaṅsthānau stryākhyau yū āmi vā nadīsaṁjñau sto na tu strī|
śrīṇām| śriyām| śriyi| śriyām| dhenurmativat|

striyāṁ ca| 7|1|96|
strīvācī kroṣṭustṛjantavaṭrūpaṁ labhate|

ṛnnebhyo ṅīp|4|1|5|

(81)

ṛdantebhyo nāntebhyaśca striyāṁ ṅīp| kroṣṭrī gaurīvat| bhrūḥ
śrīvat| svayaṁbhūḥ puṁvat|

na ṣaṭsvasrādibhyaḥ|4|1|10|
ṅīpṭāpau na|
svasā tisraścatasraśca nanāndā duhitā tathā|
yātā māteti saptaite svasrādaya udāhṛtāḥ||
svasā svasārau| mātā pitṛvat| śasi mātṝḥ| dyaurgovat|
rāḥ puṁvat| naurglauvat|

| ityajantastrīliṅgāḥ|

(82)

| ajantanapuṁsakaliṅgāḥ|

ato'm| 7|1|24|

ato'ṅgāt klībāt svamoram| jñānam| eṅhrasvāditi hallopaḥ| he
jñāna|

napuṁsakācca |7|1|19|
klībādauṅaḥ śī| bhasaṁjñāyām|

yasyeti ca |6|4|148|
īkāre taddhite ca bhasyevarṇāvarṇayorlopaḥ| ityalope prāpte|

auṅaḥ śyāṁ pratiṣedho vācyaḥ| jñāne|

jaśśasoḥ śiḥ 7|1|20|
klībāt|

śi sarvanāmasthānam| 1|1|42|

(83)

napuṁsakasya jhalacaḥ |7|1|72|
jhalantasyājantasya ca klībasya num syāt sarvanāmasthāne|

midaco'ntyāt paraṁḥ |1|1|47|

acāṁ madhye yo'ntyastasmāt parastasyaivāntāvayavo mit syāt|
upadhādīrghaḥ| jñānāni| punastadvat| śeṣaṁ puṁvat| evaṁ dhana-
vanaphalādayaḥ|

adḍḍatarādibhyaḥ pañcabhyaḥ| 7|1|25|
ebhyaḥ klībebhyaḥ svamoradḍādeśaḥ syāt|

ṭeḥ| 6|4|143|

ḍiti bhasya ṭelopaḥ| katarat| katarad| katare| katarāṇi| he
katarat| śeṣaṁ puṁvat| evaṁ katamat| itarat| anyat| anyata-
rat| anyatamasya tvanyatamamityeva|

(84)

ekatarāt pratiṣedhaḥ| ekataram|

hrasvo napuṁsake pratipadikasya| 1|2|47|
ajantasyetyeva| śrīpaṁ jñānavat|

svamornapuṁsakāt| 7|1|23|
luk syāt| vāri|

iko'ci vibhaktau| 7|1|73|

igantasya klībasya numaci vibhaktau| vāriṇī| vārīṇi| na lumate-
tyasyānityatvāt pakṣe sambuddhinimitto guṇaḥ| he vāri| he vāre|
gherṅitīti guṇe prāpte| vṛddhyautvatṛjvadbhāvaguṇobhyo num pūrvavipratiṣe-
dhena vāriṇe| vāriṇaḥ 2| vāriṇoḥ 2| numacireti nuṭ|
vārīṇām| vāriṇi| halādau harivat|

(85)

asthidadhisakthyakṣṇamanaṅudāttaḥ|7|1|75|

ṭādāvaci|

allopo'naḥ |6|4|134|

aṅgāvayavo'sarvanāmasthānayajādisvādiparo yo'n tasyākārasya
lopaḥ| dadhnā| dadhne| dadhnaḥ 2| dadhnoḥ 2|

vibhāṣā ṅiśyoḥ| 6|4|136|

aṅgāvayavo'sarvanāmasthānaparo yo'n tasyākārasya lopo vā syā-
nṅiśyoḥ parayoḥ| dadhni| dadhani| śeṣaṁ vārivat| evamasthisakthyakṣi|

(86)

sudhi| sudhinī| sudhīni| he sudhe| he sudhi| sudhinetyādi| madhu|
madhunī| madhūni| he madho| he madhu| sulu| sulunī| sulūni| sulune-
tyādi| dhātṛ| dhātṛṇī| dhātṝṇi| dhātṝṇām| he dhātaḥ| evaṁ
jñātrādayaḥ|

eca igghrasvādeśe| 1|1|48|
pradyu| pradyunī| pradyūni| pradyunetyādi| prari| prariṇī| prarīṇi|
prariṇā| ekadeśavikṛtamananyavat| prarābhyām| prarīṇām| sunu|
sununī| sunūni| sununetyādi|
| ityajantanapuṁsakaliṅgāḥ|

(87)

| halantapuṁliṅgāḥ|

ho ḍhaḥ |8|2|31|

jhali padānte ca| liṭ| liḍ| lihau| lihaḥ| liḍbhyām|
liṭsu| liṭtsu

dāderdhātorghaḥ |8|2|32|
jhali padānte copadeśe dāderdhātorhasya ghaḥ|

ekāco baśo bhaṣ jhaṣantasya sdhvoḥ| 8|2|27|

dhātvavayavasyaikāco jhaṣantasya baśo bhaṣ se dhvepadānte ca| dhuk|
dhug| duhau| duhaḥ| dhugbhyām| dhukṣu|

vā druhamuhaṣṇuhaṣṇihām| 8|2|33|

(88)

eṣāṁ hasya vā gho jhali padānte ca| dhruk| dhrug| dhruṭ| dhruḍ|
druhau| druhaḥ| dhrugbhyām| dhruḍbhyām| dhrukṣu| dhruṭsu| dhruṭtsu|
evaṁ muh|

dhātvādeḥ ṣaḥ saḥ| 6|1|64|
snuṭ| snuḍ| snuk| snug| evaṁ snih|

igyaṇaḥ saṁprasāraṇam| 1|1|45|

vāha uṭha |6|4|132|
bhasya vāhaḥ saṁprasāraṇamūṭh|

saṁprasāraṇācca | 6|1|108|

saṁprasāraṇādaci pūrvarūpamekādeśaḥ| vṛddhiḥ| viśvauhaḥ| ityādi|

(89)

caturanaḍuhorāmudāttaḥ| 7|1|98|

sāvanaḍuhaḥ |7|1|82|
num| anaḍvān|

am sambuddhau| 7|1|99|

he anaḍvan| anaḍvāhau 2| anaḍuhaḥ|

vasusraṁsudhvaṁsvanaḍuhāṁ daḥ |8|2|72|

sāntasya vasvantasya sraṁsādeśca daḥ syāt padānte| anaḍudbhyāmi-
tyādi| sānteti kim| vidvān| padānteti kim| srastam| dhvastam|

saheḥ sāḍaḥ saḥ| 8|3|56|
sāḍ-rūpasya saheḥ sasya mūrddhanyādeśaḥ| turāṣāṭ| turāṣāḍ|
turāsāhau| turāsāhaḥ| turāṣāḍbhyāmityādi|

(90)

diva aut| 7|1|84|
diviti prātipadikasyaut syāt sau| sudyauḥ| sudivau|

diva ut| 6|1|131|
padānte sudyubhyāmityādi| catvāraḥ| caturaḥ| caturbhiḥ| caturbhyaḥ|

ṣaṭcaturbhyaśca| 7|1|55|
ebhya āmo nuḍāgamaḥ|

raṣābhyāṁ no ṇaḥ samānapade| 8|4|1|

aco rahābhyāṁ dve |8|4|46|

caturṇṇām|

(91)

roḥ supi| 8|3|16|
roreva visargaḥ supi| ṣatvam| ṣasya dvitve prāpte|

śaro'ci |8|4|49|
aci pare śaro na dve staḥ| caturṣu|

mo no dhātoḥ |8|2|64|
padānte| praśān|

kimaḥ kaḥ |7|2|103|
vibhaktau| kaḥ| kau| ke| ityādi| sarvavat|

idamo maḥ |7|2|108|
sau| tyadādyatvāpavādaḥ|

ido'y puṁsi| 7|2|111|

(92)

idama ido'y sau puṁsi| ayam| tyadādyatve|

ato guṇe |6|1|97|
apadāntādato guṇe pararūpamekādeśaḥ|

daśca |7|2|109|

idamo dasya maḥ syādvibhaktau| imau| ime| tyadādeḥ sambodhanaṁ
nāstītyutsargaḥ|

anāpyakaḥ| 7|2|112|
akakārasyedama ido'nāpi vibhaktau| ābiti pratyāhāraḥ| anena|

hali lopaḥ| 7|2|113|

akakārasyedama ido lopa āpi halādau| nānarthake'lo'ntya-
vidhiranabhyāsavikāre|

(93)

ādyantavadekasmin| 1|1|21|
ekasmin kriyamāṇaṁ kāryamādāvivānta iva syāt| supi ceti
dīrghaḥ| ābhyām|

nedamadasorakoḥ| 7|1|11|
akakārayoridamadasorbhisa ais na| ebhiḥ| asmai| ebhyaḥ|
asmāt| asya| anayoḥ 2| eṣām| asmin| eṣu|

dvitīyāṭaussvenaḥ| 2|4|34|

idametadoranvādeśe| kiṁcit kāryaṁ vidhātumupātasya kāryāntaraṁ
vidhātuṁ punarupādānamanvādeśaḥ| yathā| anena vyākaraṇamadhītamenaṁ
chando'dhyāpayeti| anayoḥ pavitraṁ kulamenayoḥ prabhūtaṁ svamiti|
enam| enau| enān| enena| enayoḥ 2| rājā|

(94)

na ṅisambuddhyoḥ| 8|2|8|
nasya lopo na ṅau sambuddhau ca| he rājan|

ṅāvuttarapade pratiṣedhaḥ| brahmaniṣṭhaḥ| rājānau| rājānaḥ| rājñaḥ|

nalopaḥ supsvarasaṁjñātugvidhiṣu kṛti| 8|2|2|
subvidhau svaravidhau saṁjñāvidhau kṛti tugvidhau nalopo'siddho nānyatra|
rājāśva ityādāvityasiddhatvādātvametvamaistvaṁ ca na| rājabhyām|
yajvā| yajvānau| yajvānaḥ|

(95)

na saṁyogādvamantāt| 6|4|137|
vamāntasaṁyogādano'kārasya lopo na| yajvanaḥ| yajvanā| yajvabhyā-
m| brahmaṇaḥ| brahmaṇā|

inhanpūṣāryamṇāṁ śau| 6|4|12|
eṣāṁ śāvevopadhāyā dīrgho nānyatra| iti niṣedhe prāpte|

sau ca| 6|4|13|
innādīnāmupadhāyā dīrgho'sambuddhau sau| vṛtrahā| he vṛtrahan|

ekājuttarapade ṇaḥ| 8|4|12|

(96)

ekājuttarapadaṁ yasya tasmin samāse pūrvapadasthānnimittāt parasya
prātipadikāntanum-vibhaktisthasya nasya ṇaḥ| vṛtrahaṇau|

ho interñṇinneṣu| 7|3|54|
ñiti ṇiti pratyaye nakāre ca pare hanterhakārasya kutvam| vṛtraghnaḥ|
ityādi| evaṁ śārṅgin yaśasvinnaryaman pūṣan|

maghavā bahulam| 6|4|128|
maghavanśabdasya vā tṛ ityantādeśaḥ| ṛ it|

ugidacāṁ sarvanāmasthāne'dhātoḥ |7|1|70|
adhātorugito nalopino'ñcateśca num syāt sarvanāmasthāne| magha-
vān| maghavantau| maghavantaḥ| he maghavan| maghavadbhyām| tṛtvābhāve|
maghavā| suṭi rājavat|

(97)

śvayuvamadhonāmataddhite| 6|4|133|
annantānāṁ bhānāmeṣāmataddhite saṁprasāraṇam| maghonaḥ| maghavabhyām|
evaṁ śvan yuvan|

na saṁprasāraṇe saṁprasāraṇam| 6|1|37|
yūnaḥ| yūnā| yuvabhyāmityādi| arvā| he arvan|

arvaṇastrasāvanañaḥ| 6|4|127|
nañā rahitasyārvannantasyāṅgasya tṛ ityantādeśo na tu sau| arvantau|
arvantaḥ| arvadbhyāmityādi|

pathimathyṛbhukṣāmāt| 7|1|85|
sau|

(98)

ito't sarvanāmasthāne| 7|1|86|
pathyādeḥ|
 tho nthaḥ| 7|1|87|

pathimathosthasya nthādeśaḥ sarvanāmasthāne| panthāḥ| panthānau| panthānaḥ|

bhasya ṭerlopaḥ| 7|1|88|
bhasya pathyādeṣṭilopaḥ| pathaḥ| pathā| pathibhyām| evaṁ mathin
ṛbhukṣin|

ṣṇāntā ṣaṭ| 1|1|24|

ṣāntā nāntā ca saṁkhyā ṣaṭsaṁjñā syāt| pañcanśabdo nityaṁ bahu-
vacanāntaḥ| pañca| pañca| pañcabhiḥ| pañcabhyaḥ 2| nuṭ|

nopadhāyāḥ| 6|4|7|
nāntasyopadhāyā dīrgho nāmi| pañcānām| pañcasu|

(99)

aṣṭana ā vibhaktau| 7|2|84|
halādau vā syāt|

aṣṭābhya auś| 7|1|21|
kṛtākārādaṣṭano jaśśasorauś| aṣṭabhya iti vaktavye kṛtātvanirdeśo
jaśśasorviṣaya ātvaṁ jñāpayati| aṣṭau 2| aṣṭābhyaḥ 2| aṣṭānām|
aṣṭāsu| ātvābhāve| aṣṭa pañcavat|

ṛtvigdadhṛksragdiguṣṇigañcuyujikruñcāṁ ca| 3|2|59|
ebhyaḥ kvinnañceḥ supyupapade| yujikruñcoḥ kevalayoḥ| kruñcernalo-
pābhāvaśca nipātyate| kanāvitau|

(100)

kṛdatiṅ |3|1|93|
aca dhātvadhikāre tiṅbhinnaḥ pratyayaḥ kṛtsaṁjñaḥ syāt|

verapṛktasya |6|1|67|

lopaḥ|

kvinpratyayasya kuḥ| 8|2|62|
kvin pratyayo yasmāt tasya kavargo'ntādeśaḥ padānte| ityasyāsi-
ddhatvāccoḥ kuriti kutvam| ṛtvig| ṛtvik| ṛtvijau|
ṛtvimbhyām|

yujerasamāse| 7|1|71|
yujeḥ sarvanāmasthane num syādasamāse| sulopaḥ| saṁyogāntalopaḥ|
kutvena nasya ṅaḥ| yuṅ| yuñjau| yuñjaḥ| yugbhyām|

(101)

coḥ kuḥ| 8|2|30|
cavargasya kavargaḥ syājjhali padānte ca| suyuk| suyujau|
suyugbhyām| khan| khañjau| khanbhyām|

vraścabhrasjasṛjamṛjayajarājabhrājacchaśāṁ ṣaḥ| 8|2|36|
jhali padānte ca| jaśtvacartve| rāṭ| rāḍ| rājau| rājaḥ|
rāḍbhyām| evaṁ vibhrāṭ deveṭ viśvasṛṭ|

parau vrajeḥ ṣaḥ padānte| parāvupapade vrajeḥ kvip syāddīrghaśca
padānte ṣatvamapi| parivrāṭ| parivrājau|

(102)

viśvasya vasurāṭoḥ| 6|3|128|
dīrghaḥ| viśvārāṭ| viśvārāḍ| viśvarājau| viśvārāḍbhyām|

skoḥ saṁyogādyorante ca| 8|2|29|
padānte jhali ca yaḥ saṁyogastadādyoḥ skorlopaḥ| bhṛṭ| sasya
ścutvena śaḥ| jhalāṁ jaś jhaśīti śasya jaḥ| bhṛjjau| bhṛḍbhyām|
tyadādyatvaṁ pararūpatvam|

tadoḥ saḥ sāvanantyayoḥ| 7|2|106|
tyadādīnāṁ tadayoranantyayoḥ saḥ syāt sau| syaḥ| tyau| tye|
saḥ| tau| te| yaḥ| yau| ye| eṣaḥ| etau| ete|

(103)

ṅe prathamayoram| 7|1|28|
yuṣmadasmadbhyāṁ parasya ṅe ityetasya prathamādvitīyayoścāmādeśaḥ|

tvāhau sau| 7|2|94|
anayormaparyantasya tvāhāvādeśau staḥ|

śeṣe lopaḥ |7|2|90|
etayoṣṭilopaḥ| tvam| aham|

yuvāvau dvivacane| 7|2|92|
dvayoruktāvanayormaparyantasya yuvāvau sto vibhaktau|

prathamāyāśca dvivacane bhāṣāyām| 7|2|88|

(104)

auṅyetayorātvaṁ loke| yuvām| āvām|

yūyavayau jasi| |7|2|93|
anayormaparyantasya| yūyam| vayam|

tvamāvekavacane| 7|2|97|
ekasyoktāvanayormaparyantasya tvamau sto vibhaktau|

dvitīyāyāṁ ca |7|2|89|
anayorāt syāt| tvām| mām|

śaso na |7|1|29|
ābhyāṁ śaso naḥ syādamo'pavādaḥ| ādeḥ parasya| saṁyogānta-
lopaḥ| yuṣmān| asmān|

(105)

yo'ci |7|2|89|
anayoryakārādeśaḥ syādanādeśe'jādau parataḥ| tvayā| mayā|

yuṣmadasmadoranādeśe| 7|2|86|
anayorāt syādanādeśe halādau| yuvābhyām| āvābhyām|
yuṣmābhiḥ| asmābhiḥ|

tubhyamahyau ṅayi| 7|2|95|
anayormaparyantasya| ṭilopaḥ| tubhyam| mahyam|

bhyaso'bhyam| 7|1|30|
ābhyāṁ parasya| yuṣmabhyam| asmabhyam|

ekavacanasya ca| 7|1|32|
ābhyāṁ ṅaserat| tvat| mat|

(106)

pañcabhyā at| 7|1|31|
ābhyāṁ pañcabhyā bhyaso't syāt| yuṣmat| asmat|

tavamamau ṅasi| 7|2|96|
anayormaparyantasya|

yuṣmadasmadbhyāṁ ṅaso'ś |7|1|27|
tava| mama| yuvayoḥ| āvayoḥ|

sāma ākam| 7|1|33|
ābhyāṁ sāma ākam| yuṣmākam| asmākam| tvayi| mayi|
yuvayoḥ| āvayoḥ| yuṣmāsu| asmāsu|

yuṣmadasmadoḥ ṣaṣṭhīcaturthīdvitīyāsthayorvāṁnāvau| 8|1|20|

padāt parayorapādādau sthitayoḥ ṣaṣṭhyādiviśiṣṭayorvāṁnāvāvityā-
deśau staḥ|

(107)

bahuvacanasya vasnasau| 8|1|21|
uktavidhayoranayoḥ ṣaṣṭhyādibahuvacanāntayorvasnasau staḥ|

temayāvekavacanasya| 8|1|22|
uktavidhayoranayoḥ ṣaṣṭhīcaturthyekavacanāntayoste me etau staḥ|

tvāmau dvitīyāyāḥ |8|1|23|

dvitīyaikavacanāntayostvā mā ityādeśau staḥ|
śrīśastvāvatu māpīha dattāt te me'pi śarma saḥ|
svāmī te me'pi sa hariḥ pātu vāmapi nau vibhuḥ||
sukhaṁ vāṁ nau dadātvīśaḥ patirvāmapi nau hariḥ|
so'vyādvo naḥ śivaṁ vo no dadyāt sevyo'ca  vaḥ sa naḥ||

(108)

ekavākye yuṣmadasmadādeśā ekatiṅ vākyam| teneha na| odanaṁ paca
tava bhaviṣyati| ete vāṁnāvādaya ādeśā ananvādeśe vā vaktavyāḥ|
anvādeśe tu nityaṁ syuḥ| dhātā te bhakto'sti dhātā tava bhakto'sti|
tasmai te nama ityeva| supāt| supād| supādau|

pādaḥ pat| 6|4|130|
pācchabdāntaṁ yadaṅgaṁ bhaṁ tadavayavasya pācchabdasya padādeśaḥ| supadaḥ|
supadā| supādbhyām| agnimat| agnimathau| agnimatham|

aniditāṁ hala upadhāyāḥ kṅiti| 6|4|24|
halantānāmaniditāmaṅgānāmupadhāyā nasya lopaḥ kiti ṅiti|
num| saṁyogāntasya lopaḥ| nasya kutvena ṅaḥ| prāṅ| prāñcau|
prāñcaḥ|

(109)

acaḥ | 6|4|138|
luptanakārasyāñcaterbhasyākārasya lopaḥ|

cau| 6|3|138|
luptākāranakārāñcatau pare pūrvasyāṇo dīrghaḥ| prācaḥ| prāgbhyām|
pratyaṅ| pratyañcau| pratīcaḥ| pratyagbhyām| udaṅ| udañcau|

uda īt| 6|4|139|
ucchabdāt parasya luptanakārāñcaterbhasyākārasya īt| udīcaḥ|
udagbhyām|

samaḥ sami| 6|3|93|

(110)

apratyayānte'ñcatau| samyaṅ| samyañcau| samīcaḥ| samyagbhyām|

sahasya sadhriḥ| 6|3|95|
tathā| sadhryaṅ|

tirasastiryalope| 6|3|94|
aluptākāre'ñcatāvapratyayānte tirasastiryādeśaḥ| tiryaṅ|
tiryañcau| tiraścaḥ| tiryagbhyām|

nāñceḥ pūjāyām| 6|4|30|
pūjārthasyāñcaterupadhāyā nasya lopo na| prāṅ| prāñcau| nalopā-
bhāvādalopo na| prāñcaḥ| prāṅbhyām| prāṅkṣu| evaṁ pūjārthe pratyaṅṅādayaḥ|
kruṅ| kruñcau| kruṅbhyām| payomuk| payomug| payomucau| payo-
mugbhyām| ugittvānnum|

(111)

sāntamahataḥ saṁyogasya| 6|4|10|
sāntasaṁyogasya mahataśca yo nakārastasyopadhāyā dīrgho'sambuddhau
sarvanāmasthāne| mahān| mahāntau| mahāntaḥ| he mahan| mahadbhyām|

atvasantasya cādhātoḥ| 6|4|14|

atvantasyopadhāyā dīrgho dhātubhinnāsantasya cāsambuddhau| dhīmān|
dhīmantau| dhīmantaḥ| he dhīman| śasādau mahadvat| bhāterḍavatuḥ|
ḍittvasāmarthyādabhasyāpi ṭerlopaḥ| bhavān| bhavantau| śatrantasya tu
bhavan|

(112)

ubhe abhyastam| 6|1|5|
ṣāṣṭhadvitvaprakaraṇe ye dve vihite te ubhe samudite abhyastasaṁjñe staḥ|

nābhyastācchatuḥ| 7|1|78|
abhyastācchaturnum na| dadat| dadatau|

jakṣityādayaḥ ṣaṭ| 6|1|6|
ṣaḍdhātavo'nye jakṣitiśca saptama ete abhyastasaṁjñāḥ syuḥ|
jakṣat| jakṣatau| jakṣataḥ| evam| jāgrat| daridrat| śāsat|
cakāsat| gup| gupau| gupaḥ| gubbhyām|

tyadādiṣu dṛśo'nālocane kañ ca |3|2|60|

(113)

tyadādiṣupapadeṣvajñānārthadṛśeḥ kañ| cāt kvin|

ā sarvanāmnaḥ |6|3|91|

dṛgṭṭaśavatuṣu| tādṛk| tādṛśau| tādṛśaḥ| tādṛgbhyām| vraśceti
ṣaḥ| jaśtvacartve| viḍ| viṭ| viśau| viśaḥ| viḍbhyām|

naśervā| 8|2|63|

naśeḥ kavargo'ntādeśo vā padānte| nak| naṭ| naśau| naśaḥ|
nagbhyām| naḍbhyām|

spṛśo'nudake kvin| 3|2|58|

canudake supyupapade spṛśeḥ kvin| ghṛtaspṛk| ghṛtaspṛśau| ghṛta-
spṛśaḥ| dathak| dadhṛṣau| daghṛgbhyām| ratnamuṭ| ratnamuṣau| ratna-
muḍbhyām| ṣaṭṁ| ṣaḍbhiḥ| ṣaḍbhyaḥ 2| ṣaṇṇām| ṣaṭsu| rutvaṁ prati
ṣatvasyāsiddhatvāt sasajuṣoriti rutvam|

(114)

rvorupadhāyā dīrgha ikaḥ |8|2|76|
rephavāntayorupadhāyā iko dīrghaḥ padānte| pipaṭhīḥ| pipaṭhiṣau|
pipaṭhīrbhyām|

numvisarjanīyaśarvyavāye'pi|8|3|58|

etaiḥ pratyekaṁ vyavadhāne'pi iṇkubhyāṁ parasya mūrdhanyādeśaḥ| ṣṭutvena
pūrvasya ṣaḥ| pipaṭhīṣṣu| pipaṭhīḥṣu| cikīḥ| cikīrṣau| cikī-
rbhyām| cikīrṣu| vidvān| vidvāṁsau| he vidvan|

(115)

vasoḥ saṁprasāraṇam| 6|4|131|
vasvantasya bhasya saṁprasāraṇaṁ syāt| viduṣaḥ| vasusraṁsviti daḥ|
vidvadbhyām|

puṁso'suṅ| 7|1|89|
sarvanāmasthāne| pumān| he puman| pumāṁsau| puṁsaḥ| pumbhyām|
puṁsu| ṛduśanetyanaṅ| uśanā| uśanasau|

(116)

asya sambuddhau vā'naṅ nalopaśca vā vācyaḥ| he uśana| he
uśanan| he uśanaḥ| he uśanasau| uśanobhyām| uśanassu| anehā|
anehasau| he anehaḥ| vedhāḥ| vedhasau| he vedhaḥ| vedhobhyām|

adasa au sulopaśca| 7|2|107|
aṁdasa aut syāt sau sulopaśca| tadoriti saḥ| asau| tyadā-
dyatvam| pararūpatvam| vṛddhiḥ|

adaso'serdādu do maḥ| 8|2|80|
adaso'sāntasya dāt parasya udūtau dasya maśca| āntaratamyā-
ddhasvasya urdīrghasya ūḥ| amū| jasaḥ śī| guṇaḥ|

(117)

eta īdbahuvacane| 8|2|81|
adaso dāt parasyaita īddasya mo bahbarthoktau| amī| pūrvatrāsiddha-
miti bibhaktikāryaṁ prāk paścādutvamatve| amum| amū| amūn|
mutve kṛte ghisaṁjñāyāṁ nābhāvaḥ|

na mu ne| 8|2|3|
nābhāve kartavye kṛte ca mubhāvo nāsiddhaḥ| amunā| amūbhyām|
amībhiḥ| amuṣmai| amībhyaḥ| amuṣmāt| amuṣya| amuyoḥ|
amīṣām| amuṣmin| amīṣu|

iti halantāḥ puṁliṅgāḥ|

(118)

| halantāḥ strīliṅgāḥ|

naho dhaḥ |8|2|34|
jhali padānte ca|

nahivṛtivṛṣivyadhirucisahitaniṣu kvau| 6|3|116|

kvibanteṣu pūrvapadasya dīrghaḥ| upānat| upānahau| upānatsu|
kvinnantatvāt kutvena ghaḥ| uṣṇik| uṣṇihau| uṣṇigbhyām|
dyauḥ| divau| divaḥ| dyubhyām| gīḥ| girau| giraḥ| evaṁ pūḥ|
catasraḥ| catasṛṇām| kā| ke| kāḥ| sarvāvat|

(119)

yaḥ sau| 7|2|110|

idamo dasya yaḥ| iyam| tyadādyatvam| pararūpatvam| ṭāp|
daśceti maḥ| ime| imāḥ| imām| anayā| hali lopaḥ|
ābhyām| ābhiḥ| asyai| asyāḥ 2| anayoḥ| āsām|
asyām| āsu| srak| srajaḥ| sragbhyām| tyadādyatvam| ṭāp|
syā| tye| tyāḥ| evam| tad| etad| vāk| vācau| vāgbhyām|
vākṣu| ap śabdo nityaṁ bahuvacanāntaḥ| aptanniti dīrghaḥ| āpaḥ|

(120)

apo bhi| 7|4|48|

apastakāro bhādau pratyaye| adbhiḥ| adbhyaḥ| apām| apsu|
dik| dig| diśaḥ| digbhyām| tyadādiṣviti dṛśeḥ kvin-
vidhānādanyatrāpi kutvam| dṛk| dṛg| dṛśo| dṛgbhyām| tviṭ|
tviṣau| tvidbhyām| sasajuṣoriti rutvam| sajūḥ| sajuṣau|
sajūrbhyām| āśīḥ| āśiṣau| āśīrbhyām| asau| utvamatve|
amū| amūḥ| amuyā| amūbhyām| amūbhiḥ| amuṣyai| amūbhyaḥ|
amuṣyāḥ 2| amuyoḥ 2| amūṣām| amuṣyām| amūṣu|

iti halantāḥ striliṅgāḥ|

(121)

| halantā napuṁsakaliṅgāḥ|

svamorluk| datvam| svanaḍut| svanaḍuhī| caturanaḍuhorityām|
svanaḍvāṁhi| punastadvat| śeṣaṁ puṁvat| vāḥ| vārī| vāri| vārā|
vārbhyām| catvāri| kim| ke| kāni| idam| ime| imāni|

(122)

anevādeśe napuṁsake enadvaktavyaḥ| enat| ene| enāni| enena|
enayoḥ| brahma| vibhāṣā ṅiśyoḥ| ahnī| ahanī| ahāni|

ahan 8|2|68|

ahannityasya ruḥ padānte| ahobhyām| daṇḍi| daṇḍinī|
daṇḍīni| daṇḍinā| daṇḍibhyām| supathi| ṭilopaḥ| supathī|
supanthāni| ūrk| ūrjī| ūn-rji| narajānāṁ saṁyogaḥ| tat|
te| tāni| yat| ye| yāni| etat| ete| etāni| gavāk|
gocī| gavāñcī| punastadvat| gocā| gavāgbhyām| śakṛt|
śakṛtī| śakṛnti| dadat|

(123)

vā napuṁsakasya| 7|1|79|

abhyastāt parasya vā num sarvanāmasthāne| dadanti| dadati|
tudat|

ācchīnadyornum| 7|1|80|
avarṇāntāt paro yaḥ śaturavayavastadantasya num vā śīnadyoḥ|
tudantī| tudatī| tudanti| bhāt| bhāntī| bhātī| bhānti|
pacat|

(124)

śapśyanornityam| 7|1|81|

śapśyanorāt paro yaḥ śaturavayavastadantasya num śīnadyoḥ| pacantī|
pacanti| dīvyat| dīvyantī| dīvyanti| dhanuḥ| dhanuṣī|
sānteti dīrghaḥ| numvisarjanīyeti ṣaḥ| dhanūṁṣi| dhanuṣā| dhanu-
rbhyām| evaṁ cakṣurhavirādayaḥ| payaḥ| payasī| payāṁsi| payasā|
payobhyām| supum| supuṁsī| supumāṁsi| adaḥ| vibhaktikāryam|
utvamatve| amū| amūni| śeṣaṁ puṁvat|

iti halantā napuṁsakaliṅgāḥ|

(125)

|| avyayāni||

svarādinipātamavyayam| 1|1|37|

svar| antar| prātar| punar| sanutar| uccais| nīcais|
śanais| ṛdhak| ṛte| yugapat| ārāt| pṛthak| hyas|
svas| divā| rātrau| sāyam| ciram| manāk| īṣat| joṣa-
m| tūṣṇīm| bahis| avas| samayā| nikaṣā| svayam|
vṛthā| naktam| nañ| hetau| iddhā| addhā| sāmi| vat|
brāhmaṇavat| kṣatriyavat| sanā| upadhā| tiras| sanat|
sanāt| antarā| antareṇa| jyok| kam| śam| sahasā|
vinā| nānā| svasti| svadhā| alam| vaṣaṭ| śrauṣaṭ|
vauṣaṭ| anyat| asti| upāṁśu| kṣamā| vihāyasā| doṣā|
mṛṣā| mithyā| mudhā| purā| mitho| mithas| prāyas| muhus|
pravāhukam| pravāhikā| āryahalam| abhīkṣṇam| sākam| sārdham|
namas| hiruk| dhik| atha| am| ām| pratām| praśān|
pratān| mā| māṅ| ākṛtigaṇo'yam| ca| vā| ha| aha|
eva| evam| nūnam| śaśvat| yugapat| bhūyas| kūpat| sūpat|
kuvit| net| cet| caṇ| yaca| tatra| kaccit| naha| hanta|
mākim| mākīm| nakiḥ| ākīm| māṅ| nañ| yāvat|
tāvat| tvai| nvai| dvai| rai| śrauṣaṭ| vauṣaṭ| svāhā| svadhā|

(126)

vaṣaṭ| om| tum| tathāhi| khalu| kila| atha| suṣṭhu|
sma| ādaha| upasargavibhaktisvarapratirūpakāśca| avadattam|
ahaṁyuḥ| astikṣīrā| a| ā| i| ī| u| ū| e| ai| o|
au| paśu| śukam| yathā| kathāca| pāṭ| pyāṭ| aṅga| hai|
he| bhoḥ| aye| gha| viṣu| ekapade| put| ātaḥ| cādira-
pyākṛtigaṇaḥ| tasilādayaḥ prāk pāśapaḥ| śasprabhṛtayaḥ prāk samā-
sāntebhyaḥ| am| ām| kṛtvo'rthāḥ| tasivatī| nānāñau|
etadantamavyayam| ata ityādi|

(127)

--

(128)

kṛnmejantaḥ| 1|1|39|

kṛdyomānta ejantaśca tadantamavyayam| smāraṁsmāram| jīvase|
pibadhyai|

ktvātosunkasunaḥ|1|1|40|
etadantamavyayam| kṛtvā| udetoḥ| visṛpaḥ|

avyayobhāvaśca| 1|1|41|

(129)

adhihari|

avyayādāpsupaḥ| 2|4|82|

avyayādāpaḥ supaśca luk| tatra śālāyām| atha|
sadṛśaṁ triṣu liṅgeṣu sarvāsu ca vibhaktiṣu|
vacaneṣu ca sarveṣu yanna vyeti tadavyayam||
vaṣṭi bhāgurirallopamavāpyorupasargayoḥ|
āpaṁ caiva halantānāṁ yathā vācā niśā diśā||
avagāhaḥ| vagāhaḥ| apidhānam| pidhānam||

ityavyayāni||

(130)

||bhvādayaḥ||

laṭ| liṭ| luṭ| lṛṭ| leṭ| loṭ| laṅ| liṅ|
luṅ| lṛṅ| eṣu pañcamo lakāraśchandomātragocaraḥ|

laḥ karmaṇi ca bhāve cākarmakebhyaḥ| 3|4|69|
lakārāḥ sakarmakebhyaḥ karmaṇi kartari ca syurakarmakebhyo bhāve
kartari ca|

vartamāne laṭ| 3|2|123|
vartamānakriyāvṛtterdhātorlaṭ syāṭ| aṭāvitau| uccāraṇasāmarthyā-
llasya nettvam| bhū satāyām| kartṛvivakṣāyāṁ bhū la iti sthite|

(131)

tiptasjhi sipthastha mibvasmas tātāñjhu thāsāthā-
ndhvamiddhahimahiṅ| 3|4|78|

ete'ṣṭādaśa lādeśāḥ syuḥ|

laḥ parasmaipadam| 1|4|99|
lādeśāḥ parasmaipadasaṁjñāḥ syuḥ|

taṅānāvātmanepadam| 1|4|100|
taṅ pratyāhāraḥ śānackānacau caitatsaṁjñāḥ syuḥ| pūrvasaṁjñāpavādaḥ|

(132)

anudāttaṅita ātmanepadam| 1|3|12|
anudātteto ṅitaśca dhātorātmanepadaṁ syāt|

svaritañitaḥ kartrabhiprāye kriyāphale| 1|3|72|
svariteto jitaśca dhātorātmanepadaṁ syāt kartṛgāmini kriyāphale|

śeṣāt kartari parasmaipadam| 1|3|78|
ātmanepadanimittahīnāddhātoḥ kartari parasmaipadaṁ syāt|

tiṅastrīṇi trīṇi prathamamadhyamottamāḥ |1|4|101|
tiṅa ubhayoḥ padayostrayastikāḥ kramādetatsaṁjñāḥ syuḥ|

tānyekavacanadvivacanabahuvacanānyekaśaḥ| 1|4|102|

(133)

labdhaprathamādisaṁjñāni tiṅastrīṇi trīṇi pratyekamekavacanādisaṁ-
jñāni syuḥ|

yuṣmadyupapade samānādhikaraṇe sthāninyapi madhyamaḥ|
1|4|105|
tiṅvācyakārakavācini yuṣmadyaprayujyamāne prayujyamāne ca madhyamaḥ|

asmadyuttamaḥ |1|4|107|
tathābhūte'smadyuttamaḥ|

śeṣe prathamaḥ 1|4|108|
bhū ti iti jāte|

tiṅ śit sārvadhātukam| 3|4|113|
tiṅaḥ śitaśca dhātvadhikāroktā etatsaṁjñāḥ syuḥ|

(134)

kartari śap| 3|1|68|
kartrarthe sārvadhātuke pare dhātoḥ śap|

sārvadhātukārdhadhātukayoḥ| 7|3|84|
anayoḥ parayorigantāṅgasya guṇaḥ| avādeśaḥ| bhavati| bhavataḥ|

jho'ntaḥ 7|1|3|
pratyayāvayavasya jhasyāntādeśaḥ| ato guṇe| bhavanti| bhavasi|
bhavathaḥ| bhavatha|

ato dīrgho yañi| 7|3|101|

ato'ṅgasya dirgho yañādau sārvadhātuke| bhavāmi| bhavāvaḥ| bhavā-
maḥ| sa bhavati| tau bhavataḥ| te bhavanti| tvaṁ bhavasi| yuvāṁ
bhavathaḥ| yūyaṁ bhavatha| ahaṁ bhavāmi| āvāṁ bhavāvaḥ| vayaṁ bhavāmaḥ|

(135)

parokṣe liṭ| 3|2|115|
bhūtānadyatanaparokṣārthavṛtterdhātorliṭ syāt| lasya tibādayaḥ|

parasmaipadānāṁ ṇalatususthalathusaṇalvamāḥ |3|4|82|
liṭastibādīnāṁ ṇalādayaḥ syuḥ| bhū a iti sthite|

bhuvo vuglaṅ-liṭoḥ |6|4|88|
aci|

(136)

liṭi dhātoranabhyāsasya| 6|1|8|
liṭi pare'nabhyāsadhātvavayavasyaikācaḥ prathamasya dve sta ādi-
bhūtādacaḥ parasya tu dvitīyasya| bhūv bhūv a iti sthite|

pūrvo'bhyāsaḥ |6|1|4|
atra ye dve tayoḥ|

halādiḥ śeṣaḥ |7|4|60|
abhyāsasyādirhal śiṣyate'nye halo lupyanta|

hrasvaḥ |7|4|59|
abhyāsasyācaḥ|

bhavateraḥ |7|4|73|
bhavaterabhyāsasyokārasya aḥ syālliṭi|

(137)

abhyāse car ca| 8|4|54|
abhyāse jhalāṁ caraḥ syurjaśaśca| jhaśāṁ jaśaḥ khayāṁ cara iti
vivekaḥ| babhūva| babhūvatuḥ| babhūvuḥ|

liṭ ca| 3|4|115|
liḍādeśastiṅārdhadhātukasaṁjñaḥ|

ārdhadhātukasyeddhalādeḥ |7|2|35|
babhūvitha| babhūvathuḥ| babhūva| babhūva| babhūviva| babhūvima|

anadyatane luṭ| 3|3|15|
bhaviṣyatyanadyatane'rthe dhātoluṭ|

syatāsī lṛluṭoḥ |3|1|33|
dhāteretau sto lṛlutoḥ parataḥ| śabādyapavādaḥ| lṛ iti
lṛṅlṛtorgrahaṇam|

(138)

ārdhadhātukaṁ śeṣaḥ| 3|4|114|
tiṅ-śidbhyo'nyo dhātoriti vihitaḥ pratyaya etatsaṁjñaḥ syāt|
iṭ|

luṭaḥ prathamasya ḍāraurasaḥ| 2|4|85|
ḍittvasāmarthyādabhasyāpi ṭerlopaḥ| bhavitā|

tāsastyorlopaḥ |7|4|50|
sādau pratyaye|

ri ca |7|4|51|
rādau pratyaye tathā| bhavitārau| bhavitāraḥ| bhavitāsi|
bhavitāsthaḥ| bhavitāstha| bhavitāsmi| bhavitāsvaḥ| vitāsmaḥ|

(139)

lṛṭ śeṣe ca| 3|3|13|

bhaviṣyadarthāddhātorlṛṭ kriyārthāyāṁ kriyāyāṁ satyāmasatyāṁ vā|
syaḥ| iṭ| bhaviṣyati| bhaviṣyataḥ| bhaviṣyanti| bhaviṣyasi|
bhaviṣyathaḥ| bhaviṣyatha| bhaviṣyāmi| bhaviṣyāvaḥ| bhaviṣyāmaḥ|

loṭ ca| 3|3|162|
vidhyādyartheṣu dhātorloṭ|

āśiṣi liṅloṭau| 3|3|173|

eruḥ |3|4|86|
loṭa ikārasya uḥ| bhavatu|

(140)

tuhyostātaṅāśiṣyanyatarasyām| 7|1|35|
āśiṣi tuhyostātaṅ vā| paratvāt sarvādeśaḥ| bhavatāt|

loṭo laṅvat|3|4|85|
loṭastāmādayaḥ salopaḥ|

tasthasthamipāṁ tāntantāmaḥ |3|4|101|
ṅitaścaturṇāṁ tāmādayaḥ| bhavatām| bhavantu|

serhyapicca| 3|4|87|
loṭaḥ serhiḥ so'picca|

ato heḥ| 6|4|105|
luk| bhava| bhavatāt| bhavatam| bhavata|

(141)

merniḥ |3|4|89|
loṭaḥ|

āḍuttamasya picca| 3|4|92|
loḍuttamasyāṭ picca| hinyorutvaṁ na| ikāroccāraṇasāmarthyāt|
bhavāni|

te prāgdhātoḥ |1|4|80|
te gutyupasargasaṁjñakā dhātoḥ prāgeva prayoktavyāḥ|

āni loṭ|8|4|16|

upasargasthānnimittāt parasya loḍādeśasyānīti nasya ṇaḥ syāt|
prabhavāṇi|

duraḥ ṣatvaṇatvayorupasargatvapratiṣedho vaktavyaḥ| duḥsthitiḥ| durbhavāni|

(142)

antaḥ śabdasyāṅ-kividhiṇatveṣupasargatvaṁ vācyam| antarbhavāṇi|

nityaṁ ṅitaḥ |3|4|99|

sakārāntasya ṅiduttamasya nityaṁ lopaḥ| alo'ntyasyeti salopaḥ|
bhavāva| bhavāma|

anadyatane laṅ| 3|2|111|
anadyatanabhūtārthavṛtterdhātorlaṅ|

luṅlaṅlṛṅkṣvaḍudāttraḥ|6|4|71|
eṣvaṅgasyāṭ|

(143)

ityaśca |3|4|100|
ṅito lasya parasmaipadamikārāntaṁ yat tasya lopaḥ| abhavat|
abhavatām| abhavan| abhavaḥ| abhavatam| abhavata| abhavam|
abhavāva| abhavāma|

vidhinimantraṇāmantraṇādhīṣṭasaṁpraśnaprārthaneṣu liṅ 3|3|161|
eṣvartheṣu dhātorliṅ|

yāsuṭ parasmaipadeṣūdātto ṅicca| 3|4|103|
liṅaḥ parasmaipadānāṁ yāsuḍāgamo ṅicca|

liṅaḥ sa lopo'nantyasya| 7|2|79|
sārvadhātukaliṅo'nantyasya sasya lopaḥ| iti prāpte|

ato yeyaḥ| 7|2|80|
ataḥ parasya sārvadhātukāvayavasya yās ityasyey| guṇaḥ|

(144)

lopo vyorvali| 6|1|66|
bhavet| bhavetām|

jherjus| 3|4|108|
liṅaḥ| bhaveyuḥ| bhaveḥ| bhavetam| bhaveta| bhaveyam| bhaveva|
bhavema|

liṅāśiṣi |3|4|116|
āśiṣi liṅastiṅārdhadhātukasaṁjñaḥ syāt|

kidāśiṣi| 3|4|104|
āśiṣi liṅo yāsuṭ kit| skoḥ saṁyogādyoriti salopaḥ|

kṅiti ca| 1|1|5|

(145)

gitkinṅinnimitte iglakṣaṇe guṇavṛddhī na staḥ| bhūyāt| bhūyā-
stām| bhūyāsuḥ| bhūyāḥ| bhūyāstam| bhūyāsta| bhūyāsam|
bhūyāsva| bhūyāsma|

luṅ| 3|2|110|
bhūtārthe dhātorluṅ syāt|

māṅi luṅ |3|3|175|
sarvalakārāpavādaḥ|

smottare laṅ ca 3|3|176|
smottare māṅi laṅ syāccālluṅ|

cli luṅi|3|1|43|

(146)

śabādyapavādaḥ|

cleḥ sic| 3|1|44|
icāvitau|

gātisthāghupābhūbhyaḥ sicaḥ parasmaipadeṣu| 2|4|77|
luk| gāpāviheṇādeśapibatī gṛhyete|

bhūsuvostiṅi| 7|3|88|

bhūsū etayoḥ sārvadhātuke tiṅi guṇo na| abhūt| abhūtām|
abhūvan| abhūḥ| abhūtam| abhūta| abhūvam| abhūva| abhūma|

na māṅyoge| 6|4|74|
aḍāṭau na staḥ| mā bhavān bhūt| mā sma bhavat| mā sma bhūt|

(147)

liṅ-nimitte lṛṅ kriyātipattau| 3|3| 139|

hetuhetumadbhāvādi liṅ-nimittaṁ tatra bhaviṣyatyarthe lṛṅ kriyāyā
aniṣpattau gamyamānāyām| abhaviṣyat| abhaviṣyatām| abhavi-
ṣyan| abhaviṣyaḥ| abhaviṣyatam| abhaviṣyata| abhaviṣyam|
abhaviṣyāva| abhaviṣyāma| suvṛṣṭiścedabhaviṣyat tadā subhikṣamabha-
viṣyat| ityādi jñeyam| ata sātatyagamane| 2| atati|

ata ādeḥ| 7|4|70|
abhyāsasyāderato dīrghaḥ syāt| āta| ātatuḥ| ātuḥ|

(148)

ātitha| ātathuḥ| āta| āta| ātiva| ātima| atitā|
atiṣyati| atatu|

āḍajādīnām| 6|4|72|
ajāderaṅgasyāḍluṅlaṅlṛṅkṣu| ātat| atet| atyāt|
atyāstām| luṅi sici iḍāgame kṛte|

astisico'pṛkte| 7|3|96|
vidyamānāt sico'steśca parasyāpṛktasya hala īḍāgamaḥ|

iṭa īṭi| 8|2|28|

iṭaḥ parasya sasya lopaḥ syādīṭi| sijlopa ekādeśe siddho
vācyaḥ| ātīt| ātiṣṭām|

(149)

sijabhyastavidibhyaśca| 3|4|109|

sico'bhyastādvideśca parasya ṅitsaṁbandhino jherjus| ātiṣuḥ|
ātīḥ| ātiṣṭam| ātiṣṭa| ātiṣam| ātiṣva| ātiṣma|
ātiṣyat| ṣidhu gatyām| 3|

hrasvaṁ laghu| 1|4|10|

saṁyoge guru| 1|4|11|

saṁyoge pare hrasvaṁ guru|

dīrghaṁ ca| 1|4|12|
guru syāt|

pugantalaghupadhasya ca| 7|3|86|

(150)

pugantasya ladhūpadhasya cāṅgasyeko guṇaḥ sārvadhātukārdhadhātukayoḥ|
dhātvāderiti saḥ| sedhati| ṣatvam| siṣedha|

asaṁyogālliṭ kit| 1|2|5|
asaṁyogāt paro'pilliṭ kit syāt| siṣidhatuḥ| siṣidhuḥ|
siṣedhitha| siṣidhathuḥ| siṣidha| siṣedha| siṣidhiva| siṣidhima|
sedhitā| sedhiṣyati| sedhatu| asedhat| sedhet| sidhyāt|
asedhīt| asedhiṣyat| evaṁ citī saṁjñāne| 4| śuca śoke| 5|
gada vyaktāyāṁ vāci| 6| gadati|

(151)

nergadnadpatpaddhumāsyatihantiyātivātidrātipsā-
tivapativahatiśāmyaticinotidegdhiṣu ca| 8|4|17|
upasargasthānnimittāt parasya nerṇo gadādiṣu pareṣu| praṇigadati|

kuhoścuḥ| 7|4|62|
abhyāsakavargahakārayoścavargādeśaḥ|

ata upadhāyāḥ |7|2|116|
vṛddhiḥ syāññiti ṇiti ca pratyaye| jagāda| jagadatuḥ| jagaduḥ|
jagaditha| jagadathuḥ| jagada|

ṇaluttamo vā| 7|1|91|
ṇit syāt| jagāda| jagada| jagadiva| jagadima| gaditā|
gadiṣyati| gadatu| agadat| gadet| gadyāt|

(152)

ato halāderladhoḥ| 7|2|7|
halāderlaghorvṛddhirveḍādau parasmaipade sici| agādīt| agadīt|
agadiṣyat| ṇada avyakte śabde| 7 |

ṇo naḥ |6|1|65|

dhātvāderṇasya naḥ| ṇopadeśāstvanardanāṭināthnādhnandanakkanṝnṛtaḥ|

upasarvādasamāse'pi ṇopadeśasya| 8|4|14|
upasargasthānnimittāt parasya ṇopadeśasya dhātornasya ṇaḥ| praṇadati|
praṇinadati| nadati| nanāda|

(153)

ata ekahalmadhye'nādeśāderliṭi| 6|4|120|
liṇnimittādeśādikaṁ na bhavati yadaṅgaṁ tadavayavasyāsaṁyuktahalma-
dhyasthasyāta etvamabhyāsalopaśca kiti liṭi|

thali ca seṭi| 6|4|121|

prāguktaṁ syāt| neditha| nedathuḥ| neda| nanāda| nanada|
nediva| nedima| naditā| nadiṣyati| nadatu| anadat| nadet|
nadyāt| anādīt| anadīt| anadiṣyat| ṭunadi samṛddhau| 8|

ādirñiṭuḍavaḥ| 1|3|5|
upadeśe dhātorādyā ete itaḥ syuḥ

(154)

idoto num dhātoḥ| 7|1|58|

nandati| nananda| nanditā| nandiṣyati| nandatu| anandat|
nandet| nandyāt| anandīt| anandiṣyat| arca pūjāyām|9|
arcati|

tasmānnuḍdvihalaḥ| 7|4|71|
dvihalo dhātordordhobhūtāt parasya nuṭ syāt| ānarca| ānarcatuḥ|
arcitā| arciṣyati| arcatu| ārcat| arcet| arcyāt|
ārcīt| ārciṣyat| vraja gatau| 10| vrajati| vavrāja|
vrajitā| vrajiṣyati| vrajatu| avrajat| vrajet| vrajyāt|

(155)

vadavrajahalantasyācaḥ| 7|2|3|
eṣāmaco vṛddhiḥ sici paramaipadeṣu| avrājīt| avrajiṣyat|
kaṭe varṣāvaraṇayoḥ| 11| kaṭati| cakāṭa| kaṭitā| kaṭiṣyati|
kaṭatu| akaṭat| kaṭet| kaṭyāt|

hmyantakṣaṇaśvasajāgṛṇiśvyeditām| 7|2|5|
hamayāntasya kṣaṇāderṇyantasya śvayatereditaśca vṛddhirneḍādau sici|
akaṭīt| akaṭiṣyat| gupū rakṣaṇe| 12|

gupūdhūpavicchipaṇipanibhya āyaḥ| 3|1|28|
svārthe|

(156)

sanādyantā dhātavaḥ| 3|1|32|
sanādayaḥ karmorṇaṅantāḥ pratyayā ante yeṣāṁ te dhātusaṁjñakāḥ|
dhātutvāllaḍādayaḥ| gopāyati|

āyādaya ārdhadhātuke vā| 3|1|31|
ārdhadhātukavivakṣāyāmāyādayo vā syuḥ|

kāsyanekāca ām vaktavyaḥ| liṭi| āskāsorāmvidhānānmasya
nettvam|

ato lopaḥ| 6|4|48|
ārdhadhātukopadeśe yadadantaṁ tasyāto lopa ārdhadhātuke|

āmaḥ| 2|4|81|

(157)

āmaḥ parasya luk|

kṛñ cānuprayujyate liṭi| 3|1|40|
āmantālliṭparāḥ kṛbhvastayo'nuprayujyante| teṣāṁ dvitvādi|

urat| 7|4|66|

abhyāsaṛvarṇasyāt| vṛddhiḥ| gopāyāṁcakāra| dvitvāt paratvā-
dyaṇi prāpte|

dvirvacane'ci |1|1|59|
dvitvanimitte'ci aca ādeśo na dvitve kartavye| gopāyāṁcakratuḥ|

(158)

ekāca upadeśe'nudāttāt| 7|2|10|

upadeśe yo dhāturekājanudāttaśca tata ārdhadhātukasyeṇna|
udṝdantairyautirukṣṇuśīsnunukṣuśviḍīṅśribhiḥ|
vṛṅvṛñbhyāṁ ca vinaikāco'janteṣu nihatāḥ smṛtāḥ||

kānteṣu śalkekaḥ| cānteṣu pacmucricvacvicsicaḥ ṣaṭ| chānteṣu
pracchekaḥ| jānteṣu tyajnijbhajbhañjabhujbhrasjmasjyajyujrujra-
ñjvijirsvañjsañjsṛjaḥ pañcadaśa| dānteṣu ad kṣud khid chid tud
nud padya bhid vidya vinad vind śad sad svidya skandihadī ṣoḍaśa|
dhānteṣu krudh kṣudh budhya bandh yudh rudh rādh vyadh śudh sādh sidhya
ekādaśa| nānteṣu manyahanau dvau| pānteṣu āp kṣip chup tap
tip tṛpya dṛpya lip lup vapśapsvapsṛpastrayodaśa| bhānteṣu
yabhrabhlabhastrayaḥ| mānteṣu gamnamyamramaścatvāraḥ| śānteṣu
kruś daṁś diś dṛś mṛś riś ruś liśviśspṛśo daśa| ṣānteṣu
kṛṣ tviṣ tuṣ dviṣ duṣ puṣya piṣ viṣ śiṣ śuṣ śliṣ ekādaśaṁ|
sānteṣu ghasvasatī dvau| hānteṣu d-h dih duh nah mih ruh-
lihvaho'ṣṭau|

anudātā halanteṣu dhātavastryadhikaṁ śatam|
gopāyāṁcakartha| gopāyāṁcakrathuḥ| gopāyāṁcakra| gopāyācakāra|
gopāyāṁcakṛva| gopāyāṁcakṛma| gopāyāṁbabhūva gopāyāmāsa| jugopa|
jugupatuḥ| jugupuḥ|

(159)

-
(160)

svaratisūtisūyatidhūñūdito vā| 7|2|44|

svaratyāderūditaśca parasya valāderārdhadhātukasyeḍvā syāt| jugo-
pitha| jugoptha| gopāyitā| gopitā| goptā| gopāyiṣyati|
gopiṣyati| gopsyati| gopāyatu| agopāyat| gopāyet|

neṭi| 7|2|4|

(161)

iḍādau sici halantasya vṛddhirna| agopāyīt| agopīt|
agaupsīt|

jhalo jhali| 8|2|26|

jhalaḥ parasya sasya lopo jhali| agauptām| agaupsuḥ| agaupsīḥ|
agauptam| agaupta| agaupsam| agaupsva| agaupsma| agopāyiṣyat|
agopiṣyat| agopsyat| kṣi kṣaye| 13| kṣayati| cikṣāya|
cikṣiyatuḥ| cikṣiyuḥ| ekāca iti niṣedhe prāpte|

kṛsṛbhṛstudrusruśruvo liṭi| 7|2|13|
krādibhya eva liṭa iṇna syādanyasmādaniṭo'pi syāt|

(162)

acastāsvat thalyaniṭo nityam| 7|2|61|
upadeśe'janto yo dhātustāsau nityāniṭ tatasthala iṇna|

upadeśe'tvataḥ| 7|2|62|
upadeśe'kāravān yastāsau nityāniṭ tataḥ parasya thala iṇna
syāt|

ṛto bhāradvājasya|7|2|63|
tāsau nityāniṭa ṛdantādeva thalo neḍbhyāradvājasya mate|
tenānyasya syādeva| ayamatra saṁgrahaḥ|
ajanto'kāravān vā yastāsyaniṭ thali veḍayam|
ṛdanta īṭṭaṅnityāniṭ krādyanyo liṭi seḍbhavet||
cikṣayitha| cikṣetha| cikṣiyathuḥ| cikṣiya| cikṣāya| cikṣaya|
cikṣiyiva| cikṣiyima| kṣetā| kṣeṣyati| kṣayatu| akṣayat| kṣayet|

(163)

akṛtsārvadhātukayordīrghaḥ| 7|4|25|
ajantāṅgasya dīrgho yādau pratyaye na tu kṛtsārvadhātukayoḥ| kṣīyāt|

sici vṛddhiḥ parasmaipadeṣu| 7|2|1|

igantāṅgasya vṛddhiḥ syāt parasmaipade sici| akṣaiṣīt| akṣeṣyat|
tapa saṁtāpe| 14| tapati| tatāpa| tepatuḥ| tepuḥ| tepitha|
tataptha| taptā| tapsyati| tapatu| atapat| tapet| tapyāt|
atāpsīt| atāptām| atapsyat| kramu pādavikṣepe| 15|

(164)

vā bhrāśabhlāśabhramukramuklamutrasitruṭila-- |3|1|70|
ebhyaḥ śyan vā kartrarthe sārvadhātuke pare| pakṣe śap|

kramaḥ parasmaipadeṣu| 7|3|76|
kramo dīrghaḥ parasmaipade śiti| krāmyati| krāmati| cakrāma|
krimitā| krimiṣyati| krāmyatu| krāmatu| akrāmyat| akrāmat|
krāmyet| krāmet| kramyāt| akramīt| akramiṣyat| pā pāne| 16|

pādhrādhmāsthāmnādāṇdṛśyartisartiśadasadāṁ pipajighra-
dhamatiṣṭhamanayacchapaśyarcchadhauśīyasīdāḥ| 7|3|78|
pādīnāṁ pibādayaḥ syuritsaṁjñakaśādau pratyaye| pibādeśo'dantastena na guṇaḥ| pibati|

(165)

āta au ṇalaḥ |7|1|34|
papau|

āto lopa iṭi ca| 6|4|64|

ajādyorārdhadhātukayoḥ kṅidiṭoḥ parayorāto lopaḥ| papatuḥ|
papuḥ| papitha| papātha| papathuḥ| papa| papau| papiva| papima|
pātā| pāsyati| pibatu| apibat| pibet|

erliṅi |6|4|67|

dhusaṁjñakānāṁ māsthādīnāṁ ca etvaṁ syādhārdhadhātuke kitri liṅi|
peyāt| gātistheti sico luk| apāt| apātām|

ātaḥ| 3|4|110|
sijluki ādantādeva jherjus|

(166)

usyapadāntāt| 6|1|96|
apadāntādakārādusi pararūpamekādeśaḥ| apuḥ| apāsyat|
glai harṣakṣaye| 17| glāyati|

ādeca upadeśe'śiti| 6|1|45|
upadeśe ejantasya dhātorātvaṁ na tu śiti| jaglau| glātā| glā-
syati| glāyatu| aglāyat| glāyet|

vānyasya saṁyogādeḥ| 6|4|68|

dhumāsthāderanyasya saṁyogāderdhātorāta etvaṁ vārdhadhātuke kiti
liṅi| gleyāt| glāyāt|

(167)

yamaramanamātāṁ sak ca | 7|2|73|
eṣāṁ sak syādebhyaḥ sica iṭ syāt parasmaipadeṣu| aglāsīt|
aglāsyat| hvṛ kauṭilye| 18| hvarati|

ṛtaśca saṁyogāderguṇaḥ| 7|4|10|
ṛdantasya saṁyogāderaṅgasya guṇo liṭi| upadhāyā vṛddhiḥ|
jahvāra| jahvaratuḥ| jahvaruḥ| jahvartha| jahvarathuḥ| jahvara| jahvāra|
jahvara| jahvariva| jahvarima| hvartā|

ṛddhanoḥ sye| 7|2|70|
ṛto hanteśca syasyeṭ| hvariṣyati| hvaratu| ahvarat| hvaret|

guṇo'rtisaṁyogādyoḥ| 7|4|29|

(168)

arteḥ saṁyogāderṛdantasya ca guṇo yaki yādāvārdhadhātuke li-
ṅi ca| hvaryāt| ahvārṣīt| ahvariṣyat| śru śravaṇe| 19|

śruvaḥ śṛ ca| 3|1|74|
śruvaḥ śṛ ityādeśaḥ syāt| śnupratyayaśca| śṛṇoti|

sārvadhātukamapit| 1|2|4|
apit sārvadhātukaṁ ṅidvat| śṛṇutaḥ|

huśnuvoḥ sārvadhātuke| 6|4|87|
huśnuvoranekāco'saṁyogapūrvasyovarṇasya yaṇ syādaci sārvadhātuke|
śṛṇvanti| śṛṇoṣi| śṛṇuthaḥ| śṛṇutha| śṛṇomi|

lopaścāsyānyatarasyāṁ mvoḥ | 6|4|107|
asaṁyogapūrvasya pratyayokārasya lopo vā mvoḥ parayoḥ| śṛṇvaḥ|

(169)

śṛṇuvaḥ| śṛṇmaḥ| śṛṇumaḥ| śuśrāva| śuśruvatuḥ| śuśruvuḥ|
śuśrotha| śuśruvathuḥ| śuśruva| śuśrāva| śuśruva| śuśruma| śrotā|
śroṣyati| śṛṇotu| śṛṇutām| śṛṇvantu|

utaśca pratyayādasaṁyogapūrvāt| 6|4|106|

asaṁyogapūrvāat pratyayoto herluk| śṛṇu| śṛṇutāt| śṛṇutamṁ|
śṛṇuta| guṇāvādeśau| śṛṇavāni| śṛṇavāva| śṛṇavāma| aśṛṇot|
aśṛṇutām| aśṛṇvan| aśṛṇoḥ| aśṛṇutam| aśṛṇuta|
aśṛṇavam| aśṛṇva| aśṛṇuva| aśṛṇma| aśṛṇuma| śṛṇuyāt|
śṛṇuyātām| śṛṇuyuḥ| śṛṇuyāḥ| śṛṇuyātam| śṛṇuyāta| śṛṇuyām|
śṛṇuyāva| śṛṇuyāma| śrūyāt| aśrauṣīt| aśroṣyat| gamlṛ gatau| 20|

(170)

iṣugamiyamāṁ chaḥ| 7|3|77|
esāṁ chaḥ śiti| gacchati| jagāma|

gamahanajanakhanadhasāṁ lopaḥ kṅityanaṅi| 6|4|98|
eṣāmupadhāyā lopo'jādau kṅiti na tvaṅi| jagmatuḥ| jagmuḥ|
jagamitha| jagantha| jagmathuḥ| jagma| jagāma| jagama| jagmiva|
jagmima| gantā|

gameriṭ parasmaipadeṣu| 7|2|58|
gameḥ sāderārdhadhātukasyeṭ parasmaipadeṣu| gamiṣyati| gacchatu|
agacchat| gacchet| gamyāt|

(171)

puṣādidyutādlṛditaḥ parasmaipadeṣu| 3|1|55|

śyanvikaraṇaṣupāderdyutāderlṛditaśca parasya cleraṅ parasmaipadeṣu|
agamat| agamiṣyat|

iti parasmaipadaprakriyā||

edha vṛddhau|1|

ṭita ātmanepadānāṁ ṭere| 3|4|79|
ṭito lasyātmanepadānāṁ ṭeretvam| edhate|

ātau ṅitaḥ| 7|2|81|

ataḥ parasya ṅitāmākārasya iy syāt| edhete| edhante|

(172)

thāsaḥ se |3|4|80|

ṭito lasya thāsaḥ se syāt| edhase| edhethe| edhadhye| ato
guṇe| edhe| edhāvahe| edhāmahe|

ijādeśca gurumato'nṛcchaḥ |3|1|36|
ijādiryodhāturgurumānṛcchatyanyastata ām syālliṭi|

āmpratyayavat kṛño'nuprayogasya |1|3|63|
ām pratyayo yasmādityatadguṇasaṁvijñāno bahuvrīhiḥ| āmprakṛtyā
tulyamanuprayujyamānāt kṛño'pyātmanepadam|

(173)

liṭastajhayoreśirec| 3|4|81|
liḍādeśayostajhayoreśirecau staḥ| edhāṁcakre| edhāṁcakrāte| edhāṁ-
cakrire| edhāṁcakṛṣe| edhāṁcakrāthe|

iṇaḥ ṣīdhvaṁluṅliṭāṁ dho'ṅgāt| 8|3|78|

iṇantādaṅgāt pareṣāṁ ṣīdhvaṁluṅliṭāṁ dhasya ḍhaḥ| edhāṁcakṛḍhve| edhāṁ-
cakre| edhāṁcakṛvahe| edhāṁcakṛmahe| edhāṁbabhūva| edhāmāsa| edhitā| edhitārau| edhitāraḥ| edhitāse| edhitāsāthe|

(174)

dhi ca| 8|2|25|
dhādau pratyaye sasya lopaḥ| edhitādhve|

ha eti| 7|4|52|
tāsastyoḥ sasya haḥ syādeti pare| edhitāhe| edhitāsvahe| e-
dhitāsmahe| edhiṣyate| edhiṣyete| edhiṣyante| edhiṣyase| edhi-
ṣyethe| edhiṣyadhve| edhiṣye| edhiṣyāvahe| edhiṣyāmahe|

āmetaḥ| 3|4|90|
loṭa eta ām| edhatām| edhetām| edhantām|

savābhyāṁ vāmau| 3|4|91|
savābhyāṁ parasya loḍetaḥ kramādvāmau staḥ| edhasva| edhethām|
edhadhvam|

(175)

eta ai| 3|4|93|

loḍutamasya| edhai| edhāvahai| edhāmahai| āṭaśca| aidhata|
aidhetām| aidhanta| aidhathāḥ| aidhethām| aidhadhvam| aidhe| aidhā-
vahi| edhāmahi|

liṅaḥ sīyuṭ| 3|4|102|
salopaḥ| edheta| edheyātām|

jhasva ran| 3|4|105|
liṅaḥ| edheran| edhethāḥ| edheyāthām| edhedhvan|

iṭo't| 3|4|106|
liṅādeśasya| edheya| edhevahi| edhemahi|

suṭtithoḥ |3|4|107|

(176)

liṅastathoḥ suṭ| yalopaḥ| ārdhadhātukatvāt salopo na| edhiṣīṣṭa|
edhiṣīyāstām| edhiṣīran| edhiṣīṣṭhāḥ| edhiṣīyāsthām|
edhiṣīdhvam| edhiṣīya| edhiṣīvahi| edhiṣīmahi| aidhiṣṭa|
aidhiṣātām|

ātmanepadeṣvanataḥ| 7|1|5|

anakārāt parasyātmanepadeṣu jhasyāt syāt| aidhiṣata| aidhiṣṭhāḥ|
aidhiṣāthām| aidhiḍhvam| aidhiṣi| aidhiṣvahi| aidhiṣmahi|
aidhiṣyata| aidhiṣyetām| aidhiṣyanta| aidhiṣyathāḥ| aidhiṣyethām|
aidhiṣyadhvam| aidhiṣye| aidhiṣyāvahi| aidhiṣyāmahi| kamu
kāntau| 2|

(177)

kamerṇiṅ |3|1|30|
svārthe| ṅittvāt taṅ| kāmayate|

ayāmantālvāyyetnviṣṇuṣu| 6|4|55|

eṣu ṇeray| kāmayāṁcakre| āyādaya iti ṇiṅ vā| cakame|
cakamāte| cakamire| cakamiṣe| cakamāthe| cakamidhve| cakame|
cakamivahe| cakamimahe| kāmayitā| kāmayitāse| kamitā|
kāmayiṣyate| kamiṣyate| kāmayatām| akāmayata| kāmayeta|
kāmayiṣīṣṭa| kamiṣīṣṭa|

(178)

ṇiśridrasrubhyaḥ kartari caṅ| 3|1|48|
ṇyantāt syādibhyaśca cleścaṅ kartrarthe luṅi| kāmi ata iti sthite|

ṇeraniṭi| 6|4|51|
aniḍādāvārdhadhātuke ṇerlopaḥ|

ṇau caṅyupadhāyā hrasvaḥ| 7|4|1|
caṅpare ṇau yadaṅgaṁ tasyopadhāyā hrasvaḥ|

caṅi| 6|1|11|
anabhyāsadhātvavayavasyaikācaḥ prathamasya dve sto'jāderdvitīyasya|

sanvalladhuni caṅpare'naglope| 7|4|93|
caṅpare ṇau yadaṅgaṁ tasya yo'bhyāso ladhuparastasya sanīva kāryaṁ
syāṇṇāvaglope'sati|

(179)

sanyataḥ| 7|4|79|
abhyāsasyāta it sani|

dīrdho ladhoḥ| 7|4|94|
ladhorabhyāsasya dīrghaḥ sanvadbhāvaviṣaye| acīkamata| ṇiṅabhā-
vapakṣe|

kameścleścaṅ vācyaḥ| acakamata| akāmayiṣyata| akamiṣyata|
aya gatau| 3| ayate|

upasargasyāyatau| 8|2|19|
ayatāvupasargastharephasya latvam| plāyate| palāyate|

dayāyāsaśca| 3|1|37|
ebhya ām liṭi| ayāṁcakre| ayitā| ayiṣyate| ayatām|
āyata| ayeta| ayiṣīṣṭa|

(180)

vibhāṣeṭaḥ| 8|3|79|

iṇaḥ paro ya iṭ tataḥ pareṣāṁ ṣīdhvaṁluṅliṭāṁ dhasya vā ḍhaḥ|
ayiṣīdhvam| ayiṣīḍhvam| āyiṣṭa| āyidhvam| āyiḍhvam|
āyiṣyata| dyuta dīptau| 4| dyotate|

dyutisvāpyoḥ saṁprasāraṇam| 7|4|67|
anayorabhyāsasya saṁprasāraṇaṁ syāt| didyute|

dhyudbhyo luṅi| 1|3|91|

dyutādibhyaḥ parasmaipadaṁ vā luṅi| puṣādītyaṅ| adyutat|
adyotiṣṭa| adyotiṣyata| evaṁ śvitā varṇe| 5| ñimidā
snehane| 6| ñiṣvidā snehanamocanayoḥ| 7| - mohanayorityeke|
ñikṣvidā cetyeke| ruca dīptāvabhiprītau ca| 8| ghuṭa parivartane| 9|
śubha dīptau| 10| kṣubha saṁcalane| 11| ṇabha tubha hiṁsāyām| 12|
13| sraṁsu bhraṁsu dhvaṁsu avasraṁsane| 14| 15| 16| dhvaṁsu gatau| 17|
sraṁbhu viśvāse| 18| vṛtu vartane| 19| vartate| vavṛte| vartitā|

(181)

vṛdbhyaḥ syasanoḥ |1|3|92|
vṛtādibhyaḥ pañcabhyo vā parasmaipadaṁ sye sani ca|

na vṛdbhyaścaturbhyaḥ |7|2|59|

vṛtuvṛdhuśṛdhusyandūbhyaḥ sāderārdhadhātukasyeṇna taṅānayorabhāve|
vartsyati| vartiṣyate| vartatām| avartata| varteta| vartiṣīṣṭa|
avartiṣṭa| avartsyat| avartiṣyata| dada dāne| 20| dadate|

(182)

na śasadadavādiguṇānām| 6|4|126|

śaserdadervakārādīnāṁ guṇaśabdena vihito yo'kārastasya etvābhyā-
salopau na| dadade| dadadāte| dadadire| daditā| dadiṣyate|
dadatām| adadata| dadeta| dadiṣīṣṭa| adadiṣṭa| adadiṣyata|
trapūṣ lajjāyām| 21| trapate|

tṝphalabhajatrapaśca| 6|4|122|
eṣāmata etvamabhyāsalopaśca kiti liṭi seṭi thali ca| trepe|
trapitā| traptā| trapiṣyate| trapsyate| trapatām| atrapata| trapeta|
trapiṣīṣṭa| trapsīṣṭa| atrapiṣṭa| atrapta| atrapiṣyata| atrapsyata|

ityātmanepadaprakriyā||

(183)

śriñ sevāyām| 1|śrayati| śrayate| śiśrāya| śiśriye|
śrayitā| śrayiṣyati| śrayiṣyate| śrayatu| śrayatām| aśrayat|
aśrayata| śrayet| śrayeta| śrīyāt| śrayiṣīṣṭa| caṅ| aśiśriyat|
aśiśriyata| aśrayiṣyat| aśrayiṣyata| bhṛñ bharaṇe| 2| bharati|
bharate| babhāra| babhratuḥ| babhruḥ| babhartha| babhṛva| babhṛma| babhre|
babhṛṣe| bhartāsi| bhartāse| bhariṣyati| bhariṣyate| bharatu|
bharatām| abharat| abharata| bharet| bhareta|

(184)

riṅ śayagliṅkṣu |7|4|28|
śe yaki yādāvārdhadhātuke liṅi ṛto riṅ| rīṅi prakṛte riṅ-
vidhānasāmarthyāddīrgho na| bhriyāt|

uśca| 1|2|12|

ṛvarṇāntāt parau jhalādī liṅsicau kitau stastaṅi| bhṛṣīṣṭa| bhūṣīyā-
stām| abhārṣīt|

hrasvādaṅgāt| 8|2|27|

sico lopo jhali| abhṛta| abhariṣyat| abhariṣyata| hṛñ
haraṇe| 3| harati| harate| jahāra| jahre| jahartha| jahriva|
jahrima| jahriṣe| hartā| hariṣyati| hariṣyate| haratu| haratām|
aharat| aharata| haret| hareta| hriyāt| hṛṣīṣṭa| hṛṣīyāstām|
ahārṣīt| ahṛta| ahariṣyat| ahariṣyata| dhṛñ dhāraṇe| 4|
dharati| dharate| ṇīñ prāpaṇe| 5| nayati| nayate| ḍupacaṣ pāke|

(185)

6| pacati| pacate| papāca| pecitha| papaktha| pece| paktā|
bhaja sevāyām| 7| bhajati| bhajate| babhāja| bheje| bhaktā|
bhakṣyati| bhakṣyate| abhākṣīt| abhakta| abhakṣātām| yaja devapūjā-
saṁgatikaraṇadāneṣu| 8| yajati| yajate|

liṭyabhyāsasyobhayeṣām| 6|1|17|
vacyādīnāṁ grahyādīnāṁ cābhyāsasya saṁprasāraṇaṁ liṭi| iyāja|

(186)

vacisvapiyajādīnāṁ kiti| 6|1|15|
vacisvapyoryajādīnāṁ ca saṁprasāraṇaṁ kiti| ījatuḥ| ījuḥ| iyajitha|
iyaṣṭha| īje| yaṣṭā|

ṣaḍhoḥ kaḥ si| 8|2|41|
ṣasya ḍhasya ca kaḥ syāt sakāre pare| yakṣyati| yakṣyate|
ijyāt| yakṣīṣṭa| ayākṣīt| ayaṣṭa| vaha prāpaṇe| 9| vahati|
vahate| uvāha| ūhatuḥ| ūhuḥ| uvahitha|

jhaṣastathordho'dhaḥ |8|2|40|
jhaṣaḥ parayostathordhaḥ syānna tu dadhāteḥ|

(187)

ḍho ḍhe lopaḥ| 8|3|13|

sahivahorodavarṇasya| 6|3|112|
ḍhalopaḥ| uvoḍha| uhe| voḍhā| vakṣyati| avākṣīt| avoḍhām|
avākṣuḥ| avākṣīḥ| avoḍham| avoḍha| avākṣam| avākṣva|
avākṣma| avoḍha| avakṣātām| avakṣata| avoḍhāḥ| avakṣāthām|
avoḍhvam| avakṣi| avakṣvahi| avakṣmahi|

iti bhvādayaḥ||

| adādayaḥ|

ada bhakṣaṇe| 1|

adiprabhṛtibhyaḥ śapaḥ| 2|4|72|
luk syāt| atti| attaḥ| adanti| atsi| atthaḥ| attha|
admi| advaḥ| admaḥ|

(188)

liṭyanyatarasyām| 2|4|40|
ado ghaslṛ syāt| jadhāsa| upadhālopaḥ| ghasya cartvam|

śāsivasidhasīnāṁ ca |8|3|60|

iṇkubhyāmeṣāṁ sasya ṣaḥ| jakṣatuḥ| jakṣuḥ| jaghasitha| jakṣathuḥ|
jakṣa| jaghāsa| jakṣiva| jakṣima| āda| ādatuḥ| āduḥ|

iḍattyartivyayatīnām| 7|2|66|

ad ṛ vyeñ ebhyasthalo nityamiṭ syāt| āditha| attā|
atsyati| attu| attāt| atām| adantu|

hujhalabhyo herdhiḥ| 6|4|101|

(189)

addhi| attāt| attam| atta| adāni| adāva| adāma|

adaḥ sarveṣām| 7|3|100|

ado'pṛktasārvadhātukasyāṭ syāt| ādat| āttām| ādan|
ādaḥ| āttam| ātta| ādam| ādva| ādma| adyāt| adyātām|
adyuḥ| adyāt| adyāstām| adyāsuḥ|

luṅsanorghaslṛ| 2|4|37|
adaḥ| aṅ| aghasat| ātsyat| hana hiṁsāgatyoḥ| 2|
hanti|

anudāttopadeśavanatitanotyādīnāmanunāsikalopo
jhali kṅiti| 6|4|37|

anunāsikāntānāmeṣāṁ lopaḥ kiti ṅiti| yamiraminamigamihani-
manyatayo'nudāttopadeśāḥ| tanu kṣaṇu kṣiṇu ṛṇu tṛṇu ghṛṇu vanu manu

(190)

tanotyādayaḥ| hataḥ| dhnanti| haṁsi| hathaḥ| hatha| hanmi|
hanvaḥ| hanmaḥ| jaghāna| jaghnatuḥ| jaghnuḥ|

abhyāsācca| 7|3|55|
hanterhasya kutvam| jaghanitha| jaghantha| jaghnathuḥ| jaghna|
jaghāna| jaghana| jaghniva| jaghnima| hantā| haniṣyati| hantu|
hatāt| hatām| ghnantu|

(191)

hanterjaḥ| 6|4|36|
hau|

asiddhavadatrābhāt| 6|4|22|

ita ūrdhvamāpādasamāpterābhīyam| samānāśraye tasmin kartavye
tadasiddham| iti jasyāsiddhatvānna herluk| jahi| hatāt|
hatam| hata| hanāni| hanāva| hanāma| ahan| ahatām| adhnan|
ahan| ahatam| ahata| ahanam| ahanva| ahanma| hanyāt|

ārdhadhātuke| 2|4|35|

(192)

ityadhikṛtya|

hano vadha liṅi| 2|4|42|

luṅi ca| 2|4|43|
vadhyāt| vadhyāstām| avadhīt| ahaniṣyat| yu miśraṇāmi-
śraṇayoḥ| 3|

uto vṛddhirluki hali| 7|3|89|

lugviṣaya uto vṛddhiḥ piti halādau sārvadhātuke na tvabhyastasya|
yauti| yutaḥ| yuvanti| yauṣi| yuthaḥ| yutha| yaumi| yuvaḥ| yusaḥ|
yuyāva| yavitā| yaviṣyati| yautu| yutāt| ayaut| ayutām|
ayuvan| yuyāta| iha vṛddhirna bhāṣye picca ṅinna ṅicca pinneti
vyākhyānāt| yuyātām| yuyuḥ| yūyāt| yūyāstām| yūyāsuḥ|
ayāvīt| ayaviṣyat| yā prāpaṇe| 4| yāti| yātaḥ| yānti|
yayau| yātā| yāsyati| yātu| ayāt| ayātām|

(193)

laṅaḥ śākaṭāyanasyaiva| 3|4|111|

ādantāllaṅo jherjus vā| ayuḥ| ayān| yāyāt| yāyātām|
yāyuḥ| yāyāt| yāyāstām| yāyāsuḥ| ayāsīt| ayāsyat|
evaṁ vā gatigandhanayoḥ| 5| bhā dīptau| 6| ṣṇā śauce| 7| śrā
pāke| 8| drā kutsāyāṁ gatau| 9| psā bhakṣaṇe| 10| rā dāne|
11| lā ādāne| 12| dāp lavane| 13| khyā prakathane| 14|
ayaṁ sārvadhātuka eva prayoktavyaḥ| vida jñāne| 15|

(194)

vido laṭo vā| 3|4|83|

vetterlaṭaḥ parasmaipadānāṁ ṇalādayo vā| veda| vidatuḥ| viduḥ|
vettha| vidathuḥ| vida| veda| vidva| vidma| pakṣe| vetti| vittaḥ| vidanti|

uṣavidajāgṛbhyo'nyatarasyām| 3|1|38|
ebhyo liṭyām vā| videradantatvapratijñānādāmi na guṇaḥ|
vidāṁcakāra| viveda| veditā| vediṣyati|

(195)

vidāṁkurvantvityanyatarasyām| 3|1|41|

vetterloṭyām guṇābhāvo loṭo lugloḍantakarotyanuprayogaśca nipā-
tyate| puruṣavacane na vivakṣyete| vidāṁkarotu|

tanādikṛñbhya uḥ| 3|1|79|
śapo'pavādaḥ|

ata ut sārvadhātuke| 6|4|110|

upratyayāntasya kṛño'ta ut sārvadhātuke kṅiti| vidāṁkuru-
tāt| vidāṁkurutām| vidāṁkurvantu| vidāṁkuru| vidāṁkaravāṇi|
avet| avittām| aviduḥ|

daśca| 8|2|75|

(196)

dhātordasya padāntasya sipi rurvā| aveḥ| avet| vidyāt|
vidyāstām| avedīt| avediṣyat| asa bhuvi| 16| asti|

śnasorallopaḥ| 6|4|111|
snasyāsteścāto lopaḥ sārvadhātuke kṅiti| staḥ| santi|
asi| sthaḥ| stha| asmi| svaḥ| smaḥ|

upasarvaprādurbhyāmastiryacparaḥ| 8|3|87|

upasargeṇaḥ prādusaścāsteḥ sasya ṣo yakāre'ci ca pare| niṣyāt|
praniṣanti| prāduḥṣanti| yacparaḥ kim| abhistaḥ|

asterbhūḥ| 2|4|52|

(197)

ārdhadhātuke| babhūva| bhavitā| bhaviṣyati| astu| stāt|
stām| santu|

dhvasoreddhāvabhyāsalopaśca| 6|4|119|

ghorasteścaitvaṁ syāddhāvabhyāsalopaśca edhi| stāt| stam|
sta| asāni| asāva| asāma| āsīt| āstām| āsan|
syāt| syātām| syuḥ| bhūyāt| abhūt| abhaviṣyat| iṇ
gatau| 17| eti| itaḥ|

iṇo yaṇ| 6|4|81|
ajādau pratyaye pare| yanti|

abhyāsasyāsavarṇe| 6|4|78|
i-uvarṇayoriyaṅuvaṅau sto'savarṇe'ci| iyāya|

(198)

dīrgha iṇaḥ kmiti| 7|4|69|

iṇo'bhyāsasya dīrghaḥ kiti liṭi| īyatuḥ| īyuḥ| iyayitha|
iyetha| etā| eṣyati| etu| et| etām| āyan| iyāt|
īyāt|

eterliṅi| 7|4|24|

upasargāt parasya iṇo'ṇo hrasva ārdhadhātuke kiti liṅi|
niriyāt| ubhayat āśrayaṇe nāntādivat| abhiyāt| aṇaḥ
kim| sameyāt|

(199)

iṇo gā luṅi |2|4|45|
gātistheti sico luk| agāt| aiṣyat| śīṅ svapte| 18|

śīṅaḥ sārvadhātuke guṇaḥ |7|4|21|
śete| śayāte|

śīṅo ruṭ| 7|1|6|

śīṅo jhādeśasyāto ruṭ| śerate| śeṣe| śayāthe| śedhve|
śaye| śevahe| śemahe| śiśye| śiśyāte| śiśyire| śayitā|
śayiṣyate| śetām| śayātām| śeratām| aśeta| aśayātām|
aśerata| śayīta| śayīyātām| śayīren| śayiṣīṣṭa| aśayiṣṭa|
aśayiṣyata| iṅ adhyayane| 19| iṅikāvadhyupasargato na vyabhi-
carataḥ| adhīte| adhīyāte| adhīyate|

(200)

gāṅ liṭi| 2|4|49|

iṅaḥ| adhijage| adhyetā| adhyeṣyate| adhītām| adhīyā-
tām| adhīyatām| adhīṣva| adhīyāthām| adhīdhvam| adhya-
yai| adhyayāvahai| adhyayāmahai| adhyaita| adhyaiyātām| adhyai-
yata| adhyaithāḥ| adhyaiyāthām| adhyaidhvam| adhyaiyi| adhyaiva-
hi| adhyaimahi| adhīyīta| adhīyīyātām| adhīyīran| adhyeṣīṣṭa|

vibhāṣā luṅlṛṅoḥ |2|4|50|

(201)

iṅo gāṅ|

gāṅkuṭādibhyo'ñṇinṅit| 1|2|1|
gāṅādeśāt kuṭādibhyaścāñṇitaḥ pratyayā ṅitaḥ syuḥ|

ghumāsthāgāpājahātisāṁ hali| 6|4|66|
eṣāmāta īt syāddhalādau kṅityārdhadhātuke| adhyagīṣṭa| adhyai-
ṣṭa| adhyagīṣyata| adhyaiṣyata| duha prapūraṇe| 20| dogdhi| du-
gdhaḥ| duhanti| dhokṣi| dugdhe| duhāte| duhate| dhukṣe| duhā-
the| dhugdhve| duhe| duhvahe| duhmahe| dudoha| duduhe| dogdhā|
dhokṣyati| dhokṣyate| dogdhu| dugdhāt| dugdhām| duhantu| dugdhi|
dugdhāt| dugdham| dugdha| dohāni| dugdhām| duhātām| duhatām|
dhukṣva| duhāthām| dhugdhvam| dohai| dohāvahai| dohāmahai|
adhok| adugdhām| aduhan| adoham| adugdha| aduhātām|
aduhata| adhugdhvam| duhyāt| duhīta|

(202)

liṅsicāvātmanepadeṣu| 1|2|11|
iksamīpāddhalaḥ parau jhalādī liṅsicau kitau stastaṅi| dhukṣīṣṭa|

śala igupadhādaniṭaḥ ksaḥ| 3|1|45|
igupadho yaḥ śalantastasmādaniṭaścleḥ ksādeśaḥ| adhukṣat|

(203)

lugvā duhadihalihaguhāmātmanepade dantye| 7|3|73|
eṣāṁ ksasya lugvā dantye taṅi| adugdha| adhukṣata|
ksasyāci| 7|3|72|
ajādau taṅi ksasya lopaḥ| adhukṣātām| adhukṣanta| adugdhāḥ|
adhukṣathāḥ| adhukṣāthām| adhugdhvam| adhukṣadhvam| adhukṣi|
adhukṣāvahi| adhukṣāmahi| adhokṣyata| evaṁ diha upacaye| 21|
liha| āsvādane| 22| leḍhi| līḍhaḥ| lihanti| lekṣi| līḍhe|
lihāte| lihate| likṣe| lihāthe| līḍhve| lileha| lilihe|
leḍhāsi| leḍhāse| lekṣyati| lekṣyate| leḍhu| līḍhāt| līḍhām|
lihantu| līḍhi| lehāni| līḍhām| aleṭ| aleḍ| alikṣat|
alikṣata| alīḍha| alekṣyat| alekṣyata| brūñ vyaktāyāṁ
vāci| 23|

(204)

bruvaḥ pañcānāmādita āho bruvaḥ| 3|4|84|
bruvo la-ustibādīvāṁ pañcānāṁ ṇalādayaḥ pañca vā syurbruvaścāhā-
deśaḥ| āha| āhatuḥ| āhuḥ|

āhasthaḥ |8|2|35|
jhali| cartvam| āttha| āhathuḥ|

bruva īṭ| 7|3|93|
bruvo halādeḥ pita īṭ| bravīti| brūtaḥ| bruvanti| brūte|
bruvāte| bravate|

(205)

bruvo vaciḥ| 2|4|53|
ārdhadhātuke| uvāca| ūcatuḥ| ūcuḥ| uvacitha| uvaktha|
ūce| vaktā| vakṣyati| vakṣyate| bravītu| brūtāt| brūtām| bruvantu|
brūhi| bravāṇi| brūtām| bravai| abravīt| aṁbrūta| brūyāt|
bruvīta| ucyāt| vakṣīṣṭa|

asyativaktikhyātibhyo'ṅ| 3|1|52|
cleḥ|

vaca um| 7|4|20|
aṅi pare| avocat| avakṣyat| avakṣyata|

carkarītaṁ ca| carkarītamiti yaṅlugantaṁ tadadādau bodhyam| ūrṇuñ
ācchādane |24|

(206)

ūrṇotervibhāṣā| 7|3|90|
vṛddhirhalādau piti sārvadhātuke| ūrṇauti| urṇoti| ūrṇutaḥ|
ūrṇuvanti| ūrṇute| ūrṇuvāte| ūrṇuvate|

ūrṇoterām neti vācyam|

na ndrāḥ saṁyogādayaḥ| 6|1|3|
acaḥ parāḥ saṁyogādayo nadarā dvirna bhavanti| nuśabdasya dvitvam|
ūrṇunāva| ūrṇunuvatuḥ| ūrṇunuvuḥ|

vibhāṣorṇoḥ| 1|2|3|
iḍādipratyayo ṅit syāt| ūrṇunuvitha| ūrṇunavitha| ūrṇuvi-
tā| ūrṇavitā| ūrṇuviṣyati| ūrṇaviṣyati| ūrṇautu| ūrṇotu|
ūrṇavāni| ūrṇavai|

(207)

guṇo'pṛkte| 7|3|91|

ūrṇoterguṇo'pṛktahalādau piti sārvadhātuke| aurṇot| aurṇoḥ|
ūrṇuyāt| ūrṇuyāḥ| ūrṇuvīta| ūrṇūyāt| ūrṇuviṣīṣṭa| ūrṇaviṣīṣṭa|

ūrṇotervibhāṣā| 7|2|6|
iḍādau parasmaipade sici vṛddhiḥ| pakṣe guṇaḥ| aurṇāvīt| au-
rṇavīt| aurṇuvīt| aurṇāviṣṭām| aurṇaviṣṭām| aurṇuviṣṭām|
aurṇuviṣṭa| aurṇaviṣṭa| aurṇuviṣyata| aurṇaviṣyata|

ityadādayaḥ||

(208)

| juhotyādayaḥ|

hu dānādanayoḥ| 1|
juhotyādibhyaḥ śluḥ| 2|4|75|
śapaḥ|

ślau | 6|1|10|
dhātordve staḥ| juhoti| juhutaḥ|

adabhyastāt| 7|1|4|
jhasya| huśnuvoriti yaṇ| juhvati|

bhīhrībhṛhuvāṁ śluvacca| 3|1|39|

ebhyo liṭyām vā syādāmi ślāviva kāryaṁ ca| juhavāṁcakāra|
juhāva| hotā| hoṣyati| juhotu| juhutāt| juhutām| juhvatu|
juhudhi| juhavāni| ajuhot| ajuhutām|

(209)

jusi ca |7|3|83|
igantāṅgasya guṇo'jādau jusi| ajuhavuḥ| juhuyāt| hūyāt|
ahauṣīt| ahoṣyat| ñibhī bhaye| 2| bibheti|

bhiyo'nyatarasyām| 6|4|115|
iḥ syāddhalādau kṅiti sārvadhātuke| bibhitaḥ| bibhītaḥ|
bibhyati|  bibhayāṁcakāra| bibhāya| bhetā| bheṣyati| bibhetu|
bibhitāt| bibhītāt| abibhet| bibhiyāt| vibhīyāt| bhīyāt|
abhaiṣīt| abheṣyat| hrī lajjāyām| 3| jihreti| jihrītaḥ|
jihriyati| jihrayāṁcakāra| jihrāya| hretā| hreṣyati| jihretu|
ajihret| jihrīyāt| hrīyāt| ahraiṣīt| ahreṣyat| pṝ pālanapūra-
ṇayoḥ| 4|

(210)

artipipartyośca| 7|4|77|
abhyāsasya iḥ syācchlau| piparti|

udoṣṭhyapūrvasya| 7|1|102|
aṅgāvayavauṣṭhyapūrvo ya ṛt tadantasyāṅgasya uḥ|

hali ca| 8|2|77|
rephavāntasya dhātorupadhāyā iko dīrgho hali| pipūrtaḥ| pipura-
ti| papāra|

śṝdṝprāṁ hrasvo vā| 7|4|12|
kiti liṭi| papratuḥ|

(211)

ṛcchatyṝtām| 7|4|11|
taudādika ṛccherṛdhātorṛdantānāṁ ca guṇo liṭi| paparatuḥ|
paparuḥ|

vṝto vā| 7|2|38|
vṛṅvṛñbhyāmṝdantācceṭo dīrgho vā syānna tu liṭi| parītā|
paritā| parīṣyati| pariṣyati| pipartu| apipaḥ| apipūrtām|
apiparuḥ| pipūryāt| pūryāt| apārīt|

sici ca parasmaipadeṣu| 7|2|40|
atreṭo na dīrghaḥ| apāriṣṭām| aparīṣyat| apariṣyat|
ohāk tyāge| 5| jahāti|

(212)

jahāteśca| 6|4|116|
idvā syāddhalādau kṅiti sārvadhātuke| jahitaḥ|

ī halyaghoḥ| 6|4|113|
śnābhyastayorāta īt sārvadhātuke kṅiti hali| jahitaḥ|

śnābhyastayorātaḥ| 6|4|112|
lopaḥ kṅiti| jahati| jahau| hātā| hāsyati| jahātu|
jahitāt| jahītāt|

ā ca hau| 6|4|117|
jahāteḥ| cādidītau| jahāhi| jahihi| jahīhi| ajahāt|
ajahuḥ|

lopo yi| 6|4|118|

(213)

jahāterālopo yādau sārvadhātuke| jahyāt| erliṅi| heyāt|
ahāsīt| ahāsyat| māṅ māne śabde ca| 6|

bhṛñāmit| 7|4|76|
bhṛñ māṅ ohāṅ eṣāmabhyāsasyet syācchlau| mimīte| mi-
māte| mimate| mame| mātā| māsyate| mimītām| amimīta|
mimīta| māsīṣṭa| amāsta| amāsyata| ohāṅ gatau| 7|
jihīte| jihāte| jihate| jahe| hātā| hāsyate| jihītām|
ajihīta| jihīta| hāsīṣṭa| ahāsta| ahāsyata| ḍubhṛñ
dhāraṇapoṣaṇayoḥ| 8| bibharti| bibhṛtaḥ| bibhrati| bibhṛte|
bibhrāte| bibhrate| bibharāṁcakāra| babhāra| babhartha| babhṛva| bibha-
rāṁcakre| babhre| bhartā| bhariṣyati| bhariṣyate| bibhartu| bibharāṇi|
vibhṛtām| abibhaḥ| abibhṛtām| abibharuḥ| bibhṛyāt| bibhrī-
ta| bhriyāt| bhṛṣīṣṭa| abhārṣīt| abhṛta| abhariṣyat| abhari-
ṣyata| ḍudāñ dāne| 9| dadāti| dattaḥ| dadati| datte| dadā-
te| dadate| dadau| dade| dātā| dāsyati| dāsyate| dadātu|

(214)

dādhā dhvadāp| 1|1|20|
dārūpā dhārūpāśca dhātavo dhusaṁjñāḥ syurdāpdaipau vinā| dhvaso-
rityetvam| dehi| dattam| adadāt| adatta| dadyāt| dadīta|
deyāt| dāsīṣṭa| adāt| adātām| aduḥ|

(215)

sthādhvoricca| 1|2|17|
anayoridantādeśaḥ sicca kidātmanepade| adita| adāsyat|
adāsyata| ḍudhāñ dhāraṇapoṣaṇayoḥ| 10| dadhāti|

dadhastathośca| 8|2|38|

dviruktasya jhaṣantasya dhāño baśo bhaṣ tathoḥ sdhvośca parataḥ|
dhattaḥ| dadhati| dadhāsi| dhatthaḥ| dhatte| dadhāte| dadhate|
dhatse| dhaddhve| dhvasoreddhāvabhyāsalopaśca| dhehi| adadhāt|
adhatta| dadhyāt| dadhīta| dheyāt| dhāsīṣṭa| adhāt| adhi-
ta| adhāsyat| adhāsyata| ṇijir śaucapoṣaṇayoḥ|11|

(216)

ira itsaṁjñā vācyā|

nijāṁ trayāṇāṁ guṇaḥ ślau| 7|4|75|

nijvijviṣāmabhyāsasya guṇaḥ ślau| nenekti| neniktaḥ| neni-
jati| nenikte| nineja| ninije| nektā| nekṣyati| nekṣyate|
nenektu| nenigdhi|

nābhyastasyāci piti sārvadhātuke| 7|3|87|
ladhūpadhaguṇo na| nenijāni neniktām| anenek| aneniktām|
anenijuḥ| anenijam| anenikta| nenijyāt| nijyāt|
nenijīta| nikṣīṣṭa|

(217)

irito vā| 3|1|57|
irito dhātoścleraṅ vā parasmaipadeṣu| anijat| anaikṣīt|
anikta| anekṣyat| anekṣyata|

iti juhotyādayaḥ||

| divādayaḥ|
divu krīḍāvijigīṣāvyavahāradyutistutimodamadasvapnakāntigatiṣu |1|

divādibhyaḥ śyan| 3|1|69|
śapo'pavādaḥ| hali citi dīrghaḥ| dīvyati| dideva| devitā|
deviṣyati| dīvyatu| adīvyat| dīvyet| dīvyāt| adevīt|
adeviṣyat| evaṁ ṣivu tantusaṁtāne| 2| nṛtī gātravikṣepe| 3|
nṛtyati| nanarta| nartitā|

(218)

se'sici kṛtacṛtacchṛdatṛdanṛtaḥ| 7|2|57|

ebhyaḥ sijbhinnasya sāderārdhadhātukasyeḍvā| nartiṣyati| nartsyati|
nṛtyatu| anṛtyat| nṛtyet| nṛtyāt| anartīt| ana-
rtiṣyat| anartsyat| trasī udvege| 4| vā bhrāśeti śyan vā|
trasyati| trasati| tatrāsa|

vā jṝbhramutrasām| 6|4|124|

eṣāṁ kiti liṭi seṭi thali ca etvābhyāsalopau vā| tresatuḥ|
tatrasatuḥ| tresitha| tatrasitha| trasitā| śo tanūkaraṇe| 5|

(219)

otaḥ śyani| 7|3|71|

lopaḥ syāt śyani| śyati| śyataḥ| śyanti| śaśau| śaśa-
tuḥ| śaśuḥ| śātā| śāsyati|

vibhāṣā ghrādheṭśācchāsaḥ| 2|4|78|
ebhyaḥ sico lugvā parasmaipadeṣu| aśāt| aśātām| aśuḥ|

yamaramanamātāṁ sak ca| 7|2|73|
eṣāṁ sagebhyaḥ sica iṭ parasmaipadeṣu| iṭsakau| aśāsīt|
aśāsiṣṭām| cho chedane| 6| chyati| ṣo antakarmaṇi| 7| syati|
sasau| do avakhaṇḍane| 8| dyati| dadau| deyāt| adāt|
vyadha tāḍane| 9|

(220)

grahijyāvayivyadhivaṣṭivicativṛścatipṛcchatibhṛjjatīnāṁ
ṅiti ca| 6|1|16|

eṣāṁ saṁprasāraṇaṁ syāt kiti ṅiti ca| vidhyati| vivyādha|
vividhatuḥ| vividhuḥ| vivyadhitha| vivyaddha| vyaddhā| vyatsyati|
vidhyet| vidhyāt| avyātsīt| puṣa puṣṭau| 10| puṣyati| pupoṣa|
pupoṣitha| poṣṭā| pokṣyati| puṣādītyaṅ| apuṣat| śuṣa
śoṣaṇe| 11| śuṣyati| śuśoṣa| aśuṣat| ṇaśa adarśane| 12|
naśyati| nanāśa| neśatuḥ|

(221)

radhādibhyaśca| 7|2|45|
valādyārdhadhātukasya vet| neśitha|

masjinaśorjhali| 7|1|60|
num| nanaṁṣṭha| neśiva| neśima| naśitā| naṁṣṭā| naśiṣyati|
naṁkṣyati| naśyatu| anaśyat| naśyet| naśyāt| anaśat| ṣūṅ
prāṇiprasave| 13| sūyate| suṣuve| krādiniyamādiṭ| suṣuviṣe|
suṣuvivahe| suṣuvimahe| sotā| savitā| dūṅ paritāpe| 14|
dūyate| dīṅ kṣaye| 15| dīyate|

(222)

doṅo yuḍaci kṅiti| 6|4|63|
dīṅaḥ parasyājādeḥ kṅidārdhadhātukasya yuṭ|

vugyuṭāvuvaṅyaṇoḥ siddhau vaktavyau| didīye|

mīnātiminotidīṅāṁ lyapi ca| 6|1|50|

eṣāmātvaṁ lyapi| cādaśityejnimitte| dātā| dāsyati|
adāsta| ḍīṅ vihāyasā gatau| 16| ḍīyate| ḍiḍye| ḍayitā|
pīṅ pāne| 17| pīyate| petā| apeṣṭa| māṅ māne| 18|
māyate| mame| janī prādurbhāve| 19|

(223)

jñājanorjā| 7|3|79|
śiti| jāyate| jajñe| janitā| janiṣyate|

dīpajanabudhapūritāyipyāyibhyo'nyatarasyām| 3|1|61|

ebhyaścleściṇvā ekavacane taśabde pare|

ciṇo luk| 6|4|104|
ciṇaḥ parasya luk|

janivadhyośca| 7|3|35|

anayorna vṛddhiściṇi jṇiti kṛti ca| ajani| ajaniṣṭa|
dīpī dīptau| 20| dīpyate| didīpe| adīpi| adīpiṣṭa| pada
gatau| 21| padyate| pede| pattā| patsīṣṭa|

(224)

ciṇ te padaḥ| 3|1|60|

padaścleściṇ te pare| apādi| apatsātām| apatsata| vida
sattāyām| 22| vidyate| vettā| avitta| budha avagamane| 23|
budhyate| boddhā| bhotsyate| bhutsīṣṭa| abodhi| abuddha| abhu-
tsātām| yudha saṁprahāre| 24| yudhyate| yuyudhe| yoddhā| ayu-
ddha| sṛja visarge| 25| sṛjyate| sasṛje| sasṛjiṣe|

sṛjidṛśorjhalyamakiti| 6|1|58|

anayoram jhalādāvakiti| sraṣṭā| srakṣyati| sṛkṣīṣṭa| asṛṣṭa|
asṛkṣātām| mṛṣa titikṣāyām| 26| mṛṣyati| mṛṣyate| mamarṣa|
mamarṣitha| mamṛṣiṣe| marṣitāsi| marṣitāse| marṣiṣyati| marṣiṣya-
te| ṇaha bandhane| 27| nahyati| nahyate| nanāha| nanaddha| ne-
hitha| nehe| naddhā| natsyati| anātsīt| anaddha|

(225)

iti divādayaḥ||
| svādayaḥ|
ṣuñ abhiṣave| 1|
svādibhyaḥ śnuḥ| 3|1|73|

śapo'pavādaḥ| sunoti| sunutaḥ| huśnuvoriti yaṇ| sunva-
nti| sunvaḥ| sunuvaḥ| sunute| sunvāte| sunvate| sunvahe|
sunuvahe| suṣāva| suṣuve| sotā| sunu| sunavāni| sunavai| sunuyāt|
sūyāt|

(226)

stusudhūñbhyaḥ parasmaipadeṣu| 7|2|72|
ebhyaḥ sica iṭ| asāvīt| asoṣṭa| ciñ cayane| 2|
cinoti| cinute|

vibhāṣā ceḥ| 7|3|58|

abhyāsācceḥ kutvaṁ vā sani liṭi ca| cikāya| cicāya|
cikye| cicye| acaiṣīt| aceṣṭa| stṛñ ācchādane| 3|
stṛṇoti| stṛṇute|

śarpūrvāḥ khayaḥ| 7|4|61|
abhyāsasya śapūrvāḥ khayaḥ śiṣyante'nye halo lupyante| tastāra|
tastaratuḥ| tastare| guṇortīti guṇaḥ| staryāt|

(227)

ṛtaśca saṁyogādeḥ |7|2|43|

ṛdantāt saṁyogāderliṅsicoriḍvā| stariṣīṣṭa| stṛṣīṣṭa| asta-
riṣṭa| astṛta| dhūñ kampane| 4| dhūnoti| dhūnute| dudhāva|
svaratīti vet| dudhavitha| dudhotha|

śyukaḥ kiti| 7|2|11|

śriña ekāca ugantācca gitkitoriṇna| iti prāpte| kādini-
yamānnityamiṭ| dudhuviva| dudhuve| adhāvīt| adhaviṣṭa| adhoṣṭa|
adhavipyat| adhoṣyat| adhaviṣyatām| adhoṣyatām| adhaviṣyata|
adhoṣyata|

iti svādayaḥ||

(228)

| tudādayaḥ|
tuda vyathane| 1|

tudādibhyaḥ śaḥ |3|1|77|
śapo'pavādaḥ| tudati| tudate| tutoda| tutoditha| tutude|
tottā| atautsīt| atutta| ṇuda preraṇe| 2| nudati| nudate|
nunoda| nottā| bhrasja pāke| 3| grahijyeti saṁprasāraṇam| sasya
ścutvena śaḥ| śasya jaśtvena jaḥ| bhṛjjati| bhṛjjate|

bhrasjo ropadhayo ramanyatarasyām| 6|4|47|

bhrasjo rephasyopadhāyāśca sthāne ramāgamo vārdhadhātuke| mittvā-
dantyādacaḥ paraḥ| sthānaṣaṣṭhīnirdeśādropadhayornivṛttiḥ| babharja|
babharjatuḥ| babharjitha| babharṣṭha| babhrajja| babhrajjatuḥ| babhrajjitha|
skoriti salopaḥ| vraśceti ṣaḥ| babhraṣṭha| babharje| babhrajje| bharṣṭā|
bhraṣṭā| bharkṣyati| bhrakṣyati| kṅiti ramāgamaṁ bādhitvā saṁprasāraṇaṁ
pūrvavipratiṣedhena| bhṛjyāt| bhṛjyāstām| bhṛjyāsuḥ| bharkṣīṣṭa| bhra-

(229)

kṣīṣṭa| abhārkṣīt| abhrākṣīt| abharṣṭa| abhraṣṭa| kṛṣa vilekha-
ne| 4| kṛṣati| kṛṣate| cakarṣa| cakṛṣe|

anudāttasya cardupadhasyānyatarasyām| 6|1|59|

upadeśe'nudātto ya ṛdupadhastasyām vā jhalādāvakiti| kraṣṭā|
karṣṭā| kṛkṣīṣṭa|

(230)

spṛśamṛśakṛṣatṛpaṭṭapeśvleḥ sijvā vācyaḥ| akrākṣīt| akārkṣīt|
akṛkṣat| akṛṣṭa| akṛkṣātām| akṛkṣanta| mila saṁgame| 5|
milati| milate| mimela| melitā| amelīt| muclṛ mocane| 6|

śe mucādīnām| 7|1|59|
muclipvidlupsickṛtkhidpiśāṁ num| muñcati| muñcate|
moktā| mucyāt| mukṣīṣṭa| amucat| amukta| amukṣātām| luplṛ
chedane| 7| lumpati| lumpate| loptā| alupat| alupta|
vidlṛ lābhe| 8| vindati| vindate| viveda| vivide| vyāghra-
bhūtimate seṭ|  veditā| bhāṣyamate'niṭ| parivettā| ṣica kṣara-
ṇe| 9| siñcati| siñcate|

(231)

lipisicihvaśca| 3|1|53|
ebhyaścleraṅ| asicat|

ātmanepadeṣvanyatarasyām| 3|1|54|

lipisicihvaḥ parasya cleraṅ vā| asicata| asikta| lipa
upadehe| 10| upadeho vṛddhiḥ| limpati| limpate| leptā|
alipat| alipata| alipta|

ityubhayapadinaḥ||

(232)

| tudādayaḥ|

kṛtī chedane|11| kṛntati| cakarta| kartitā| kartiṣyati|
kartsyati| akartīt| khida parighāte| 12| khindati| cikheda|
khettā| piśa avayave| 13| piṁśati| peśitā| ovraścū chedane|
14| vṛścati| vavraśca| vavraścitha| vavraṣṭha| vraścitā| vraṣṭā|
vraściṣyati| vrakṣyati| vṛścyāt| avraścīt| vyaca vyājīkaraṇe|
15| vicati| vivyāca| vivicatuḥ| vyacitā| vyaciṣyati|
vicyāt| avyācīt| avyacīt| vyaceḥ kuṭādilvamanasīti tu neha
pravartate| anasīti paryudāsena kṛnmātraviṣayatvāt| ucchi uñche|
16| uñchaḥ kaṇaśa ādānaṁ kaṇiśādyarjanaṁ śilamiti yādavaḥ|
ṛccha gatīndriyapralayamūrtibhātreṣu| 17| ṛcchati| ṛcchatyṝtāmiti
guṇaḥ| dvihalgrahaṇasyānekahalupalakṣaṇatvānnuṭ| ānarccha|
ānarcchatuḥ| ṛcchitā| ujjha utsarge| 18| ujjhati| lubha
vimohane| 19| lubhati|

(233)

tīṣasahalubharuṣariṣaḥ| 7|2|48|

icchatyādeḥ parasya tāderārdhadhātukasyeḍvā syāt| lobhitā| lo-
bdhā| lobhiṣyati| tṛpa tṛmpha tṛptau| 20| 21| tṛpati| tatarpa|
tarpitā| atarpīt| tṛmphati|

(234)

śe tṛmphādīnāṁ num vācyaḥ| ādiśabdaḥ prakāre tena ye'tra
nakārānuṣaktāste tṛmphādayaḥ| tatṛmpha| tṛphyāt| mṛḍa pṛḍa sukhane
|22|23| mṛḍati| pṛḍati| śuna gatau| 24| sunati| iṣu icchāyām|
25| icchati| eṣitā| eṣṭā| eṣiṣyati| iṣyāt| aiṣīt|
kuṭa kauṭilye| 26| gāṅkuṭādīti ṅittvam| cukuṭitha| cukoṭa|
cukuṭa| kuṭitā| puṭa saṁśleṣaṇe| 27| puṭati| puṭitā| sphuṭa
vikasane| 28| sphuṭati| sphuṭitā| sphura sphula saṁcalane| 29|
30| sphurati| sphulati|

(235)

sphuratisphulatyornirnivibhyaḥ| 8|3|76|

ṣatvaṁ vā| niṣphurati nisphurati| ṇū stavane| 31| pariṇūta-
guṇodayaḥ| nuvati| nunāva| nuvitā| ṭumagjo śuddhau| 32|
majjati| mamajja| masjinaśoriti num|

masjerantyāt pūrvo num vācyaḥ| saṁyogādilopaḥ| mamaṅkya|
mamajjitha| maṅktā| maṅkṣyati| amāṅkṣit| amāṅktām| amāṅkṣuḥ|
rujo bhaṅge| 33| rujati| roktā| rokṣyati| araukṣīt| bhujo
kauṭilye| 34| rujivat| viśa praveśane| 35| viśati| mṛśa
āmarśane| 36| āmarśanaṁ sparśaḥ| anudāttasya cardupadhasyānyatarasyām|
amrākṣīt| amārkṣīt| amṛkṣat| ṣadlṛ viśaraṇagatyavasādaneṣu|
37| sīdatītyādi| śadlṛ śātane| 38|

(236)

śadeḥ śitaḥ| 1|3|60|

śidbhāvino'smāt taṅānau staḥ| śīyate| śīyatām| śīyeta|
aśīyata| śaśāda| śattā| śatsyati| aśadat| aśatsyat| kṝ
vikṣepe| 39|

(237)

ṝta iddhāto| 7|1|100|

kirati| cakāra| cakaratuḥ| cakaruḥ| karitā| karītā|
kīryāt|

kiratau lavane| 6|1|140|
upāt kirateḥ suṭ chedane| upaskirati|

aḍabhyāsavyavāye'pi |6|1|136|

suṭ kāt pūrva iti vaktavyam| upāskirat| upacaskāra|

hiṁsāyāṁ prateśca| 6|1|141|

upāt prateśca kirateḥ suṭ hiṁsāyām| upaskirati| pratiski-
rati| gṝ nigaraṇe| 40|

aci vibhāṣā |8|2|21|

girate rephasya lo'jādau pratyaye| gilati| girati| jagāla|
jagāra| jagalitha| jagaritha| galitā| galītā| garitā| garītā|

(238)

praccha jñīpsāyām| 41| grahijyeti saṁprasāraṇam| pṛcchati| papraccha|
papracchatuḥ| papracchuḥ| praṣṭā| prakṣyati| aprākṣīt| mṛṅ prāṇatyāge|
42|

mriyaterluṅliṅośca| 1|3|61|

luṅliṅoḥ śitaśca prakṛtibhūtānmṛṅastaṅānau nānyatra| riṅ|
iyaṅ| mriyate| mamāra| martā| mariṣyati| mṛṣīṣṭa| amṛta| pṛṅ
vyāyāme| 43| prāyeṇāyaṁ vyāṅpūrvaḥ| vyāpriyate| vyāpapre| vyāpaprāte|
vyāpariṣyate| vyāpṛta| vyāpṛṣātām| juṣī prītisevanayoḥ| 44|  juṣate|
jujuṣe| ovijī bhayacalanayoḥ| 45| prāyeṇotpūrvaḥ| udvijate|

(239)

vija iṭ| 1|2|2|
vijeḥ para iḍādipratyayo ṅidvat| udvijitā|

iti tudādayaḥ||

| rudhādayaḥ|
rudhir āvaraṇe|1|

rudhādibhyaḥ śnam| 3|1|78|

śapo'pavādaḥ| ruṇaddhi| śnasorallopaḥ runddhaḥ| rundhanti| ruṇatsi|
runddhaḥ| runddha| ruṇadhmi| rundhvaḥ| rundhmaḥ| runddhe| rundhāte|
rundhate| runtse| rundhāthe| runddhve| rundhe| rundhvahe| rundhmahe|
rurodha| rurudhe| roddhā| rotsyati| rotsyate| ruṇaddhu| runddhāt|
runddhām| rundhantu| runddhi| ruṇadhāni| ruṇadhāva| ruṇadhāma|
runddhām| rundhātām| rundhatām| runtsva| ruṇadhai| ruṇadhāvahai|
ruṇadhāmahai| aruṇat| aruṇad| arunddhām| arundhan| arunddha|
arundhātām| arundhata| rundhyāt| rundhīta| rudhyāt| rutsīṣṭa|
arudhat| arautsīt| arotsyat| arotsyata| bhidir vidāraṇe|
2| chidir dvaidhīkaraṇe| 3| yujir yoge| 4| ricir virecane|
5| riṇakta| riṅkte| rireca| rektā| rekṣyati| ariṇak| aricat|

(240)

araikṣit| arikta| vicir pṛthagbhāve| 6| vinakti| viṅkte|
kṣudir saṁpeṣaṇe| 7| kṣuṇatti| kṣunte| kṣottā| akṣudat| akṣau-
tsīt| akṣutta| ucchṛdir dīptidevanayoḥ| 8| chṛṇatti| chṛnte|
caccharda| se'sicīti veṭ| cacchṛtse| cacchṛdiṣe| charditā| chardi-
ṣyati| chartsyati| acchṛdat| acchardīt| acchardiṣṭa| utṛdir hiṁsā-
nādarayoḥ| 9| tṛṇati| tṛnte| kṛtī veṣṭane| 10| kṛṇatti| tṛha
hisi hiṁsāyām| 11| 12|

(241)

tṛṇaha ima| 7|3|92|

tṛhaḥ śnami kṛte im halādau piti| tṛṇeḍhi| tṛṇḍhaḥ| tatarha|
tarhitā| atṛṇeṭ| śnānnalopaḥ| hinasti| jihiṁsa| hiṁsitā| undī
kledane| 13| unatti| untaḥ| undanti| undāṁcakāra| aunat|
auntām| aundan| aunaḥ| aunadam| añjū vyaktimrakṣaṇakānti-
gatiṣu| 14| anakti| aṅktaḥ añjanti| ānañja| ānañjitha|
ānaṅktha| añjitā| aṅktā| aṅdhi| anajāni| ānak|

(242)

añjeḥ sici| 7|2|71|

añjeḥ sico nityamiṭ| āñjīt| tañcū saṁkocane| 15|
tanakti| taṅktā| tañcitā| ovijī bhayacalanayoḥ| 16|
vinakti| viṅktaḥ| vija iḍiti ṅittvam| vivijitha| vijitā|
avinak| avijīt| śiṣlṛ viśeṣaṇe| 17| śinaṣṭi| śiṁṣṭaḥ|
śiṁṣanti| śinakṣi| śiśeṣa| śiśeṣitha| śeṣṭā| śekṣyati| herdhiḥ|
śiṇḍhi| śinaṣāṇi| aṁśinaṭ| śiṁṣyāt| śiṣyāt| aśiṣat|
evaṁ piṣlṛ saṁcūrṇane| 18| bhañjo āmardane| 19|

(243)

śānnalopaḥ| 6|4|23|

śnamaḥ parasya nasya lopaḥ syāt| bhanakti| babhañjitha| babhaṅktha|
bhaṅktā| bhaṅgdhi| abhāṅkṣīt| bhuja pālanābhyavahārayoḥ| 20|
bhunakti| bhoktā| bhokṣyati| abhunak|

bhujo'navane| 1|3|66|

taṅānau staḥ| odanaṁ bhuṅkte| anavane kim| mahīṁ bhunakti|
ñi-indhī dīptau| 21| inddhe| indhāte| indhate| iṁtse| inddhve|
indhāṁcakre| indhitā| inddhām| indhātām| inadhai| ainddha| aindhā-
tām| ainddhāḥ| vida vicāraṇe| 22| vinte| vettā|

(244)

iti rudhādayaḥ||

|tanādayaḥ|

tanu vistāre| 1|
tanādikṛñbhya uḥ| 3|1|79|

śapo'pavādaḥ| tanoti| tanute| tatāna| tene| tanitāsi|
tanitāse| taniṣyati| taniṣyate| tanutām| atanot| tanuyāt|
tanvīta| tanyāt| taniṣīṣṭa| atanīt| atānīt|

(245)

tanādibhyastathāsoḥ| 2|4|79|

tanodeḥ sico va luk tathāsoḥ| atata| ataniṣṭa| atathāḥ|
ataniṣṭhāḥ| ataniṣyat| ataniṣyata| ṣaṇu dāne| 2| sanoti|
sanute|

ye vibhāṣā| 6|4|43|
janasanakhanāmātvaṁ vā yādau kṅiti| sāyāt| sanyāt|

janasanakhanāṁ sanjhaloḥ| 6|4|42|

eṣāmākāraḥ sani jhalādau kṅiti| asāta| asaniṣṭa| asāthāḥ|
asaniṣṭhāḥ| kṣaṇu hiṁsāyām| 3| kṣaṇoti| kṣaṇute| hyanteti na
vṛddhiḥ| akṣaṇīt| akṣata| akṣaṇiṣṭa| akṣathāḥ| akṣaṇiṣṭhāḥ|
kṣiṇu ca| 4| upratyaye ladhūpadhasya guṇo vā| kṣiṇoti| kṣeṇoti|
kṣeṇitā| akṣeṇīt| akṣita| akṣeṇiṣṭa| tṛṇu adane| 5|
tṛṇoti| tarṇoti| tṛṇute| tarṇute| ḍukṛñ karaṇe| 6|

(246)

ata ut sārvadhātuke| 6|4|110|
kurutaḥ|

na bhakurchurām| 8|2|79|
bhasya kurchurorupadhāyā na dīrghaḥ| kurvanti|

nityaṁ karoteḥ| 6|4|108|

karoteḥ pratyayokārasya nityaṁ lopo bhvoḥ| kurvaḥ| kurmaḥ|
kurute| cakāra| cakre| kartā| kariṣyati| kariṣyate| karotu|
kurutām| akarot| akuruta|

(247)

ye ca| 6| 4| 109|

kṛña ulopo yādau pratyate| kuryāt| kurvīta| kriyāt| kṛṣīṣṭa|
akārṣīt| akṛta| akariṣyat| akariṣyata|

samparibhyāṁ karotau bhūṣaṇe| 6|1|137|

samavāye ca |6|1|138|

suṭ| saṁskaroti| alaṁkarotītyarthaḥ| saṁskurvanti| saṁdhībhava-
ntītyarthaḥ| saṁpūrvasya kvacidabhūṣaṇe'pi suṭ| saṁskṛtaṁ bhakṣā iti
jñāpakāt|

upāt pratiyatnavaikṛtavākyādhyāhāreṣu ca |6|1|139|

kṛñaḥ suṭ| cāt prāguktayorarthayoḥ| pratiyatno guṇādhānam|
vikṛtameva vaikṛtaṁ vikāraḥ| vākyādhyāhāra ākāṅkṣaikadeśapūraṇam|

(248)

upaskṛtā kanyā| upaskṛtā brāhmaṇāḥ| edho dakasyopaskurute|
upaskṛtaṁ bhuṅkte| upaskṛtaṁ brūte| vanu yācane| 7| vanute| vavane|
manu avabodhane| 8| manute| mene| manitā| maniṣyate| manu-
tām| amanuta| manvīta| maniṣīṣṭa| amaniṣṭa| amaniṣyata|

iti tanādayaḥ||

kryādayaḥ|
ḍukrīñ dravyavinimaye|1|

(249)

tryādibhyaḥ śnā| 3|1|81|

śapo'pavādaḥ krīṇāti| īhalyaghoḥ| krīṇītaḥ| śnābhyastayorātaḥ|
krīṇanti| krīṇāsi| krīṇīthaḥ| krīṇītha| krīṇāmi| krīṇīvaḥ|
krīṇīmaḥ| krīṇīte| krīṇāte| krīṇate| krīṇīṣe| krīṇāthe|
krīṇīdhve| krīṇe| krīṇīvahe| krīṇīmahe| cikrāya| cikriyatuḥ|
cikriyuḥ| cikretha| cikrayitha| cikriye| kretā| kreṣyati|
kreṣyate| krīṇātu| krīṇītāt| krīṇītām| akrīṇāt| akrīṇīta|
krīṇīyāt| krīṇīta| krīyāt| kreṣīṣṭa| akraiṣīt| akreṣṭa|
akreṣyat| akreṣyata| prīñ tarpaṇe kāntau ca| 2| prīṇāti|
prīṇīte| śrīñ pāke| 3| śrīṇāti| śrīṇīte| mīñ hiṁsāyām|4

hinumīnā |8|4|15|

(250)

upasargasthānnimittāt parasyaitayornasya ṇaḥ syāt| pramīṇāti|
pramīṇīte| mīnātītyātvam| mamau| mimyatuḥ mamitha| mamātha|
mimye| mātā| māsyati| mīyāt| māsīṣṭa| amāsīt|
amāsiṣṭām| amāsta| ṣiñ bandhane| 5| sināti| sinīte|
siṣāya| siṣye| setā| skuñ āplavane| 6|

stanbhustunbhuskanbhuskunbhuskuñbhyaḥ śnuśca| 3|1|82|

cāt śnā| skunoti| skunute| skunāti| skunīte| cuskā-
va| cuskuve| skotā| askauṣīt| askoṣṭa| stanbhvādayaśca-
tvāraḥ sautrāḥ sarve rodhanārthāḥ parasmaipadinaḥ|

(251)

halaḥ śnaḥ śānajjhau| 3|1|83|

stabhāna|

jṝstanbhumrucumlucugrucuglucugluñcuśvibhyaśca| 3|1|58|
cleraṅ vā|

stanbheḥ| 8|3|67|

stanbheḥ sautrasya sasya ṣaḥ syāt| vyaṣṭabhat| astambhīt|
yuñ bandhane| 7| yunāti| yunīte| yotā| knūñ śabde|8|
knūnāti knūnīte| knavitā| dṝñ hiṁsāyām| 9| dṝṇāti|
dṝṇīte| drūñ hiṁsāyām| 10| drūṇāti| drūṇīte| pūñ pavane| 11|

(252)

pvādīnāṁ hrasvaḥ 7|3|80|

pūñlūñstṝñkṝñvṝñdhūñśṝpṝvṝbhṝmṝjṝjhṝdhṝnṝdhvṝkṝṝgṝjyārīlīvlī-
plīnāṁ caturviṁśateḥ śiti hrasvaḥ| punāti| punīte| pavitā| lūñ
chedane| 12| lunāti| lunīte| stṝñ ācchādane| 13| stṛ-
ṇāti| śarpūrvāḥ khayaḥ| tastāra| tastaratuḥ| tastare| staritā|
starītā| stṛṇīyāt| stṛṇīta| stīryāt|

liṅsicorātmanepadeṣu| 7|2|42|
vṛṅvṛñbhyāmṝdantācca parayorliṅsicoriḍvā syāt taṅi|

na liṅi| 7|2|39|

(253)

vṝta iṭo liṅi na dīrghaḥ| stariṣīṣṭa| uśca| anena kittvam|
stīrṣīṣṭa| sici ca parasmaipadeṣu| astārīt| astāriṣṭām| a-
stāriṣuḥ| astariṣṭa| astīrṣṭa| kṛñ hiṁsāyām| 14| kṛṇāti|
kṛṇīte| cakāra| cakare| vṝñ varaṇe| 15| vṛṇāti| vṛṇīte|
vavāra| vavare| varitā| varītā| udoṣṭhyetyutvam| vūryāt| vari-
ṣīṣṭa| vūrṣīṣṭa| avārīt| avāriṣṭām| avariṣṭa| avarīṣṭa| avūrṣṭa| dhūñ
kampane| 16| dhunāti| dhunīte| dhotā| dhavitā| adhāvīt|
adhaviṣṭa| adhoṣṭa| graha upādāne| 17| gṛhṇāti| gṛhṇīte|
jagrāha| jagṛhe|

graho'liṭi dīrghaḥ| 7|2|37|

(254)

ekāco grahervihitasyeṭo dīrgho na tu liṭi| grahītā|  gṛhṇātu|

ilaḥ śnaḥ śānajjhau| 3|1|83|

halaḥ parasya śnaḥ śānajādeśo hau| gṛhāṇa| gṛhyāt| grahīṣīṣṭa|
hyanteti na vṛddhiḥ| agrahīt| agrahīṣṭām| agrahīṣṭa| agrahīṣā-
tām| kuṣa niṣkarṣe| 18| kuṣṇāti| koṣitā| aśa bhojane| 19|
aśnāti| āśa| aśitā| aśiṣyati| aśnātu| aśāna| muṣa
steye| 20| moṣitā| muṣāṇa| jñā avabodhane| 21| jajñau|
vṛṅ saṁbhaktau| 22| vṛṇīte| vavṛṣe| vavṛḍhve| varitā| varītā|
avariṣṭa| avarīṣṭa| avṛta|

iti kryādayaḥ||

(255)

| curādayaḥ|

cura steye| 1|

satyāpapāśarūpavīṇātūlaślokasenālomatvacavarmavarṇa-
cūrṇacurādibhyo ṇic| 3|1|25|

svārthe| puganteti guṇaḥ| sanādyantā iti dhātutvam| tipśabādi|
guṇāyādeśau| corayati|

ṇicaśca |1|3|74|

ṇijantādātmanepadaṁ kartṛgāmini kriyāphale| corayate| corayāmāsa|
corayitā| coryāt| corayiṣīṣṭa| ṇiśrīti caṅ| ṇau caṅīti
hrasvaḥ| caṅi dvitvam| halādiḥ śeṣaḥ| dīrgho laghorityabhyāsasya
dīrghaḥ| acūcurat| acūcurata| katha vākyaprabandhe| 2| allopaḥ|

(256)

acaḥ parasmin pūrvavidhau| 1|1|57|

paranimitto'jādeśaḥ sthānivat sthānibhūtādacaḥ pūrvatvena dṛṣṭasya
vidhau kartavye| iti sthānivattvānnopadhāvṛddhiḥ| kathayati| aglo-
pitvāddīrghasanvadbhāvau na| acakathat| gaṇa saṁkhyāne| 3| gaṇayati|

ī ca gaṇaḥ |7|4|97|
gaṇayaterabhyāsasya īt syāccādaccaṅpare ṇau| ajīgaṇat|
ajagaṇat|

iti curādayaḥ||

(257)

| ṇyantāḥ|

svatantraḥ kartā| 1|4|54|
kriyāyāṁ svātantryeṇa vivakṣito'rthaḥ kartā syāt|

tatprayojako hetuśca| 1|4|55|
kartuḥ prayojako hetusaṁjñaḥ kartṛsaṁjñaśca|

hetumati ca 3|1|26|
prayojakavyāpāre preṣaṇādau vācye dhātorṇic| bhavantaṁ prerayati
bhāvayati|

oḥ puyaṇjyapare| 7|4|80|

sani pare yadaṅgaṁ tadavayavābhyāsāta it syāt pavargayaṇjakāreṣva-
varṇapareṣu parataḥ| abībhavat| ṣṭhā gatinivṛttau|

(258)

artihrīvlīrīknūyīkṣmāyyātāṁ puṅṇau| 7|3|36|
sthāpayati|

tiṣṭhaterit| 7|4|5|
upadhāyāścaṅpare ṇau| atiṣṭhipat| ghaṭa ceṣṭāyām|

mitāṁ hrasvaḥ| 6|4|92|
ghaṭādīnāṁ jñapādīnāṁ ca hrasvaḥ| ghaṭayati| jñapa jñāne jñāpane
ca| jñapayati| ajijñapat|

iti ṇyantaprakriyā||

(259)

|sannantāḥ|

dhātoḥ karmaṇaḥ samānakartṛkādicchāyāṁ vā| 3|1|7|

iṣikarmaṇo dhātoriṣiṇaikakartṛkāt san vecchāyām| paṭha vyaktā-
yāṁ vāci|

sanyaṅoḥ| 6|1|9|

sannantasya yaṅantasya ca prathamasyaikāco dve sto'jādestu dvitī-
yasya| sanyataḥ| paṭhitumicchati pipaṭhiṣati| karmaṇaḥ kim|
gamanenecchati| samānakartṛ kāt kim| śiṣyāḥ paṭhantvitīcchati guruḥ|
vāgrahaṇādvākyamapi| luṅsanorghaslṛ|

(260)

saḥ syārdhadhātuke| 7|4|49|

sasya taḥ syāt sādāvārdhadhātuke| attumicchati jighatsati|
ekāca iti neṭ|

ajjhanagamāṁ sani| 6|4|16|
ajantānāṁ hanterajādeśagameśca dīrgho jhalādau sani|

iko jhal| 1|2|9|
igantājjhalādiḥ san kit| ṛta iddhātoḥ| kartumicchati
cikīrṣati|

sani grahaguhośca| 7|2|12|
graherguherugantācca sana iṇna syāt| bubhūṣati|
iti sannantāḥ||

(261)

| yaṅantāḥ|

dhātorekāco halādeḥ kriyāsamabhihāre yaṅ| 3|1|22|

paunaḥ punye bhṛśārthe ca dyotye dhātorekāco halāderyaṅ|

guṇo yaṅlukoḥ| 7|4|82|

abhyāsasya guṇo yaṅi yaṅluki ca| ṅidantatvādātmane-
padam| punaḥ punaratiśayena vā bhavati| bobhūyate| bobhūyāṁcakre|
abobhūyiṣṭa|

nityaṁ kauṭilye gatau| 3|1|23|
gatyarthāt kauṭilya eva yaṅ na tu kriyāsamabhihāre|

dīrgho'kitaḥ |7|4|83|
akito'bhyāsasya dīrgho yaṅlukoḥ| kuṭilaṁ vrajati| vāvrajyate|

(262)

yasya halaḥ| 6|4|49|

halaḥ parasya yasya lopa ārdhadhātuke| ādeḥ parasya| ato
lopaḥ| vāvrajāṁcakre| vāvrajitā|

rīgṛdupadhasya ca| 7|4|90|

ṛdupadhasya dhātorabhyāsasya rīgāgamo yaṅlukoḥ| varīvṛtyate|
varīvṛtāṁcakre| varīvṛtitā|

kṣubhnādiṣu ca| 8|4|39|

ṇatvaṁ na| nārīnṛtyate| jarīgṛhyate|

iti yaṅantaprakriyā||

| yaṅlugantāḥ|

yaṅo'ci ca  2|4|74|

(263)

yaṅo'ci pratyaye luk syāccakārāt taṁ vināpi kvacit| anaimittito-
'yam| antaraṅgatvādādau bhavati| tataḥ pratyayalakṣaṇena yaṅantatvā-
ddvitvam| abhyāsakāryam| dhātutvāllaḍādayaḥ| śeṣāt kartarīti
parasmaipadam| carkarītaṁ cetyadādau pāṭhācchapo luk|

yaṅo vā| 7|3|94|

yaṅlugantāt parasya halādeḥ pitaḥ sārvadhātukasyeḍvā syāt| bhūsu-
voriti niṣedho yaṅluki bhāṣāyāṁ na| bobhūtu tetikte iti chandasi
nipātanāt| bobhavīti| bobhoti| bobhūtaḥ| adabhyastāt|
bobhuvati| bobhavāṁcakāra| bobhavāmāsa| bobhavitā| bobhaviṣyati|
bobhavītu| bobhotu| bobhūtāt| bobhūtām| bobhuvatu| bobhūhi|
bobhavāni| abobhavīt| abobhot| abobhūtām| abobhavuḥ|
bobhūyāt| bobhūyātām| bobhūyuḥ| bobhūyāt| bobhūyāstām|
bobhūyāsuḥ| gātistheti sico luk| yaṅo vetīṭpakṣe guṇaṁ bādhitvā
nityatvādvūk| abobhūvīt| abobhot| abobhūtām| abobhūvuḥ|
abobhavipyat|

(264)

iti yaṅlugantāḥ||

| nāmadhātavaḥ|
supa ātmanaḥ kyac| 3|1|8|

(265)

iṣikarmaṇa eṣituḥ saṁbandhinaḥ subantādicchāyāmarthe kyajvā|

supo dhātuprātipadikayoḥ 2|4|71|

etayoravayavasya supo luk|

kyaci ca |7|4|33|

avarṇasya īḥ| ātmanaḥ putramicchati putrīyati|

naḥ kye| 1|4|15|

kyaci kyaṅi ca nāntameva padaṁ nānyat| nalopaḥ| rājīyati|
nāntameveti kim| vācyati| hali ca| gīryati| pūryati|
dhātorityeva| neha| divamicchati divyati|

kyasya vibhāṣā| 6|4|50|

(266)

halaḥ parayoḥ kyackryaṅorlopo vārdhadhātuke| ādeḥ parasya| ato
lopaḥ| tasya sthāniṣattvālladhūpadhaguṇo na| samidhitā| samidhyitā|

kāmyac ca |3|1|9|
uktaviṣaye kāmyac| putramātmana icchati| putrakāmyati| putra-
kāmyitā|

upamānādācāre| 3|1|10|
upamānāt karmaṇaḥ subantādācāre'rthe kyac putramivācarati
putrīyati chātram| viṣṇūyati dvijam|

sarvaprātipadikebhyaḥ kvibvā vaktavyaḥ| ato guṇe| kṛṣṇa ivāca-
rati kṛṣṇati| sva ivācarati svati| sasvau|

anunāsikasya kvijhaloḥ kṅiti| 6|4|15|

(267)

anunāsikāntasyopadhāyā dīrghaḥ syāt kvau jhalādau ca kṅiti|
idamivācarati idāmati| rājeva rājānati| panthā iva pathīnati|

kaṣṭāya kramaṇe| 3|1|14|
caturthyantāt kaṣṭaśabdādutsāhe kyaṅ| kaṣṭāya kramate kaṣṭāyate|
pāpaṁ kartumutsahata ityarthaḥ|

śabdavairakalahābhrakaṇvameghebhyaḥ karaṇe| 3|1|17|
ebhyaḥ karmabhyaḥ karotyarthe kyaṅ| śabdaṁ karoti śabdāyate|

tat karoti tadācaṣṭa iti ṇic|

prātipadikāddhātvarthe bahulamiṣṭhavacca| prātipadikāddhātvarthe ṇic
syāt| iṣṭhe yathā prātipadikasya puṁvadbhāvarabhāvaṭilopavinmatublopa-
yaṇādilopaprasthasphādyādeśabhasaṁjñāstadvaṇṇāvapi syuḥ| ityaglopaḥ|
ghaṭaṁ karotyācaṣṭe vā ghaṭayati|

iti nāmadhātavaḥ||

(268)

| kaṇḍvādayaḥ|
kaṇḍvādibhyo yak| 3|1|27|

ebhyo dhātubhyo nityaṁ yak syāt svārthe| kaṇḍūñ gātravidharṣaṇe|
1| kaṇḍūyati| kaṇḍūyate| ityādi|

iti kaṇḍvādayaḥ||

| ātmanepadam|
kartari karmavyatihāre| 1|3|14|

(269)

kriyāvinimaye dyotye kartaryātmanepadam| vyatilunīte| anyasya
yogyaṁ lavanaṁ karotītyarthaḥ|

na gatihiṁsārthebhyaḥ | 1|3|15|
vyatigacchanti vyatidhnanti|

nerviśaḥ |1|3|17|
niviśate|

parivyavebhyaḥ kriyaḥ| 1|3|18|
parikrīṇīte| vikrīṇīte| avakrīṇīte|

viparābhyāṁ jeḥ |1|3|19|
vijayate| parājayate|

samavapravibhyaḥ sthaḥ |1|3|22|
saṁtiṣṭhate| avatiṣṭhate| pratiṣṭhate| vitiṣṭhate|

(270)

apahnave jñaḥ |1|3|44|
śatamapajānīte| apalapatītyarthaḥ|

akarmakācca| 1|3|45|
sarpiṣo jānīte| sarpiṣopāyena pravartata ityarthaḥ|

samastṛtīyāyuktāt| 1|3|54|
rathena saṁcarate|

dāṇaśca sā ceccaturthyarthe |1|3|55|
samo dāṇastṛtīyāntena yuktāduktaṁ syāt tṛtīyā ceccaturthyarthe|
dāsyā saṁyacchate kāmī|

pūrvavat sanaḥ |1|3|62|
sanaḥ pūrvo yo dhātustena tulyaṁ sannantādapyātmanepadaṁ syāt|
edidhiṣate|

(271)

halantācca| 1|2|10|
iksamīpāddhalaḥ paro jhalādiḥ san kit| nivivikṣate|

gandhanāvakṣepaṇasevanasāhasikyapratiyatnaprakathanopayo-
geṣu kṛñaḥ| 1|3|32|

gandhanaṁ sūcanam| utkurute sūcayatītyarthaḥ| avakṣepaṇaṁ bhartsanam|
śyeno vartikāmutkurute| bhartsayatītyarthaḥ| harimupakurute| sevata
ityarthaḥ| paradārān prakurute teṣu sahasā pravartate| edho dakasyopa-
skurute guṇamādhatte| kathāḥ prakurute| kathayatītyarthaḥ| śataṁ
prakurute dharmārthaṁ viniyuṅkte| eṣu kim| kaṭaṁ karoti| bhujo anavane|
odanaṁ bhuṅkte| anavane kim| mahīṁ bhunakti|

(272)

ityātmanepadaprakriyā||
parasmaipadam|

anuparābhyāṁ kṛñaḥ |1|3|79|

kartṛge ca phale gandhanādau ca parasmaipadaṁ syāt| anukaroti|
parākaroti|

abhipratyatibhyaḥ kṣipaḥ |1|3|80|
kṣipa preraṇe| svaritet| abhikṣipati|

(273)

prādvahaḥ |1|3|81|
pravahati|

parermṛṣaḥ| 1|3|82|
parimṛṣati|

vyāṅparibhyo ramaḥ |1|3|83|
ramu krīḍāyām| viramati|

upācca| 1|3|84|
yajñadattamuparamati| uparamayatītyarthaḥ| antarbhāvitaṇyartho'yam|
iti padavyavasthā||

| bhāvakarmaprakriyā|

bhāvakarmaṇoḥ |1|3|13|
lasyātmanepadam|

(274)

sārvadhātuke yak| 3|1|67|

bhāvakarmavācini dhātoryak sārvadhātuke| bhāvaḥ kriyā sā ca
bhāvārthakalakāreṇānūdyate| yuṣmadasmadbhyāṁ sāmānādhikaraṇyābhāvāt
prathamaḥ puruṣaḥ| tiṅvācyakriyāyā adravyarūpatvena dvitvādyapratīterna
dvivacanādi kiṁtvekavacanamevotsargataḥ| tvayā mayānyaiśca bhūyate|
babhūve|

syasicsīyuṭtāsiṣu bhāvakarmaṇorupadeśe'jjhanagraha-
dṛśāṁ vā ciṇvadiṭ ca| 6|4|62|

upadeśe yo'c tadantānāṁ hanādīnāṁ ca ciṇīvāṅgakāryaṁ vā syāt
syādiṣu bhāvakarmaṇorgamyamānayoḥ syādīnāmiḍāgamaśca| ciṇvadbhāva-
pakṣe'yamiṭ| ciṇvadbhāvādvṛddhiḥ| bhāvitā| bhavitā| bhāviṣyate|
bhaviṣyate| bhūyatām| abhūyata| bhāviṣīṣṭa| bhaviṣīṣṭa|

(275)

ciṇ bhāvakarmaṇoḥ| 3|1|66|

cleściṇ syādbhāvakarmavācini te pare| abhāvi| abhāviṣyata|
abhaviṣyata| akarmako'pyupasargavaśāt sakarmakaḥ| anubhūyate| āna-
ndaścaitraiṇa tvayā mayā ca| anubhūyete| anubhūyante| tvamanubhūyase|
ahamanubhūye| anvabhāvi| anvabhāviṣātām| anvabhaviṣātām|
ṇilopaḥ| bhāvyate| bhāvayāṁcakre| bhāvayāṁbabhūve| bhāvayāmāse|
ciṇvadiṭ| bhāvitā| ābhīyatvenāsiddhatvāṇṇilopaḥ| bhāvayitā|
bhāvayiṣīṣṭa| abhāvi| abhāviṣātām| abhāvayiṣātām| bubhūṣyate|
bubhūṣāṁcakre| bubhūṣitā| bubhūṣiṣyate| bobhūyyate| bobhūyiṣyate|
akṛtsārvadhātukayordīrghaḥ| stūyate viṣṇuḥ| stāvitā| stotā|
stāviṣyate| stoṣyate| astāvi| astāviṣātām| astoṣātām|
ṛ gatau| guṇo'rtīti guṇaḥ| aryate| smṛ smaraṇe| smaryate| sasmare|
upadeśagrahaṇācciṇvadiṭ| āritā| artā| smāritā| smartā|
aniditāmiti nalopaḥ| srasyate| iṭitastu| nandyate|
saṁprasāraṇam| ijyate|

(276)

--
(277)

tanoteryaki| 6|4|44|

ādantādeśo vā| tāyate| tanyate|

tapo'nutāpe ca |3|1|65|

tapaścleściṇ na syāt karmakartaryanutāpe ca| anvatapta pāpena|
dhumāsthetītvam| dīyate| dhīyate| dade|

āto yuk ciṇkṛtoḥ| 7|3|33|

ādantānāṁ yugāgamaściṇi ñṇiti kṛti ca| dāyitā| dātā|
dāyiṣīṣṭa| dāsīṣṭa| adāyi| adāyiṣātām| bhajyate|

(278)

bhaññeśca ciṇi| 64|33||
nalopo vā| abhāji| abhañji| labhyate|

vibhāṣā ciṇṇamuloḥ| 7|1|69|
labhernum| alambhi| alābhi|

iti bhāvakarmaprakriyā||

karmakartṛprakriyā|

yadā karmaiva kartṛtvena vivakṣitaṁ tadā sakarmakāṇāmapyakarmakatvāt
kartari bhāve ca lakāraḥ|

(279)

karmavat karmaṇā tulyakriyaḥ |3|1|87|

karmasthayā kriyayā tulyakriyaḥ kartā karmavat syāt| kāryātideśo-
'yam| tena yagātmanepadaciṇciṇvadiṭaḥ syuḥ| pacyate phalam|
bhidyate kāṣṭham| apāci| abhedi| bhāve| bhidyate kāṣṭhena|

iti karmakartṛprakriyā||

| lakārārthaḥ|

abhijñāvacane lṛṭ| 3|2|112|

smṛtibodhinyupapade bhūtānadyatane dhātorlṛṭ| laṅo'pavādaḥ| vasa
nivāse| smarasi kṛṣṇa gokule vatsyāmaḥ| evaṁ budhyase cetayase
ityādiprayoge'pi|

(280)

na yadi| 3|2|113|
yadhoge uktaṁ na| abhijānāsi yadvane abhuñjmahi|

laṭ sme| 3|2|118|
liṭo'pavādaḥ| yajati sma yudhiṣṭhiraḥ|

vartamānasāmīpye vartamānavadvā| 3|3|131|
vartamāne ye pratyayā uktāste vartamānasāmīpye bhūte bhaviṣyati ca
vā syuḥ| kadāgato'si| ayamāgacchāmi| āgamaṁ vā| kadā gami-
ṣyasi| eṣa gacchāmi| gamiṣyāmi vā|

hetuheumatorliṅ |3|3|156|
vā syāt| kṛṣṇa nameccet sukhaṁ yāyāt| kṛṣṇaṁ naṁsyati cet sukhaṁ
yāsyati| bhaviṣyatyeveṣyate| neha| hantīti palāyate| vidhini-
mantraṇeti liṅ| vidhiḥ preraṇam| bhṛtyādernikṛṣṭasya pravartanam|

(281)

yajeta| nimantraṇaṁ niyogakaraṇam| āvaśyake śrāddhabhojanādau dauhi-
trādeḥ pravartanam| iha bhuñjīta| āmantraṇaṁ kāmacārānujñā|
ihāsīta| adhīṣṭaḥ satkārapūrvako vyāpāraḥ| putramadhyāpayed bhavān|
saṁpraśnaḥ saṁpradhāraṇam| kiṁ bho vedamadhīyīya uta tarkam| prārthanaṁ
yācñā| bho bhojanaṁ labheya| evaṁ loṭ|

iti lakārārthaprakriyā|
iti tiṅantaprakriyā samāptā||

(282)

| kṛdantāḥ|

dhātoḥ| 3|1|91|
ātṛtīyāntaṁ ye pratyaṁyāste dhātoḥ pare syuḥ| kṛdatiṅiti kṛtsaṁjñā|

vāsarūpo'striyām| 3|1|94|
asmin dhātvadhikāre'sarūpo'pavādpratyaya utsargasya bādhako vā
syāt stryadhikāroktaṁ vinā|

kṛtyāḥ| 3|1|95|
ṇṣultṛcāvityataḥ prāk kṛtyasaṁjñāḥ syuḥ|

kartari kṛt| 3|4|67|
iti prāpte|

tayoreva kṛtyaktakhalarthāḥ| 3|4|70|
ete bhāvakarmaṇoreva syuḥ|

(283)

tavyattavyānīyaraḥ| 3|1|96|
dhātorete syuḥ| edhitavyam edhanīyaṁ tvayā| bhāve autsargika-
mekavacanaṁ klībatvaṁ ca| cetavyaścayanīyo vā dharmastvayā|

kelimara upasaṁkhyānam| pacelimā bhāṣāḥ| paktavyā ityarthaḥ|
bhidelimāḥ saralāḥ| bhettavyāḥ karmaṇi pratyayaḥ|

kṛtyalyuṭo bahulam| 3|3|113|
kvacit pravṛttiḥ kvacidapravṛttiḥ
kvacidvibhāṣā kvacidanyadeva|
vidhervidhānaṁ bahudhā samīkṣya
cāturvidhaṁ bāhulakaṁ vadanti|1|

snātyaneneti snānīyaṁ cūrṇam| dīyate'smai dānīyo vipraḥ|

(284)

aco yat| 3|1|97|
ceyam|

īdyati| 6|4|65|
yati pare āta īt syāt| deyam| gleyam|

poradupadhāt| 3|1|98|
pavargāntādadupadhādyat| ṇyato'pavādaḥ| śapyam| labhyam|

etistuśāsvṛdṛjuṣaḥ kyap| 3|1|109|
ebhyaḥ kyap|

(285)

hrasvasya piti kṛti tuk| 9|1|71|
ityaḥ stutyaḥ| śāsu anuśiṣṭau|

śāsa idaṅhaloḥ |6|4|34|
śāsa upadhāyā it syādaṅi halādau kṅiti ca| śiṣyaḥ|
vṛtyaḥ| ādṛtyaḥ| juṣyaḥ|

mṛjervibhāṣā| 3|1|113|
mṛjeḥ kyabvā| mṛjyaḥ|

ṛhalorṇyat| 3|1|124|
ṛvarṇāntāddhalantācca ṇyat| kāryam| hāryam dhāryam|

cajoḥ ku dhiṇṇyato| 7|3|52|
cajoḥ kutvaṁ syāddhiti ṇyati ca|

mṛjervṛddhiḥ| 7|2|114|

(286)

mṛjeriko vṛddhiḥ sārvadhātukārdhadhātukayoḥ| mārgyaḥ|

bhojyaṁ bhakṣye| 7|3|69|
bhogyamanyat|

iti kṛtyaprakriyā||

ṇvultṛcau| 3|1|133|
dhātoretau staḥ| kartari kṛditi kartrarthe|

yuvoranākau| 7|1|1|
yu vu etayoranākau staḥ| kārakaḥ| kartā|

nandigrahipacādibhyo lyuṇinyacaḥ| 3|1|134|
nandyāderlyurgrahyāderṇiniḥ pacāderac| nandayatīti nandanaḥ|
janārdanaḥ| lavaṇaḥ| grāhī| sthāyī| mantrī| pacādirākṛtigaṇo'yam|

(287)

igupadhajñāprīkiraḥ kaḥ| 3|1|135|
ebhyaḥ kaḥ| budhaḥ kṛśaḥ| jñaḥ| priyaḥ| kiraḥ|

ātaścopasarge| 3|1|136|
prajñaḥ| suglaḥ|

gehe kaḥ| 3|1|144|
gehe kartari graheḥ kaḥ syāt| gṛham|

karmaṇyaṇ| 3|2|1|
karmaṇyupapade dhātoraṇ| kumbhaṁ karoti kumbhakāraḥ|

(288)

āto'nupasarge kaḥ |3|2|3|
aṇo'pavādaḥ| godaḥ| dhanadaḥ| kambaladaḥ| anupasarge kim|
gosaṁpradāyaḥ|

mūlavibhujādibhyaḥ| kaḥ| mūlāni vibhūjati mūlavibhujo rathaḥ|
ākṛtigaṇo'yam| mahīghraḥ| kudhraḥ|

careṣṭaḥ |3|2|16|
adhikaraṇe upapade| kurucaraḥ|

bhikṣāsenādāyeṣu ca| 3|2|17|
bhikṣācaraḥ| senācaraḥ| ādāyeti lyabantam| ādāyacaraḥ|

kṛño hetutācchīlyānulobhyeṣu| 3|2|20|

(289)

eṣu dyotyeṣu karoteṣṭaḥ|

ataḥ kṛkamikaṁsakumbhapātrakuśākarṇīṣvanavyayasya| 8|3|46|

aduttarasyānavyayasya visargasya samāse nityaṁ sādeśaḥ karotyādiṣu
pareṣu| yaśaskarī vidyā| śrāddhakaraḥ| vacanakaraḥ|

ejeḥ khaś| 3|2|28|
ṇyantādejeḥ khaś|

arurdviṣadajantasya mum| 6|3|69|

aruṣo dviṣato'jantasya ca mumāgamaḥ khidante pare na tvavyaya-
sya| śittvācchabādiḥ| janamejayatīti janamejayaḥ|

(290)

priyavaśe vadaḥ khac| 3|2|28|
priyaṁvadaḥ| vaṁśavadaḥ|

ātmamāne khaś ca| 3|2|83|
svakarmake manane vartamānānmanyateḥ supi khaś syāt| cāṇṇiniḥ|
paṇḍitamātmānaṁ manyate paṇḍitaṁmanyaḥ| paṇḍitamānī|

anyebhyo'pi dṛśyante| 3|2|75|
manin kvanip vanip vic ete pratyayā dhātoḥ syuḥ|

neḍvaśi kṛti| 7|2|8|
vaśādeḥ kṛta iṇna| śṝ hiṁsāyām| suśarmā| prātaritvā|

viḍvanoranunāsikasyāt| 6|4|41|

anunāsikasyāt syāt| vijāyata iti vijāvā| oṇṛ apana-
yane| avāvā| vic| ruṣ riṣ hiṁsāyām| roṭ| reṭ| sugaṇ|

(291)

kvip ca| 3|2|76|
ayamapi dṛśyate| ukhāsrat| parṇadhvat| vāhabhraṭ|

supyajātau ṇinistācchilye| 3|2|78|
ajātyarthe supi dhātorṇinistācchīlye dyotye| uṣṇabhojī|

manaḥ |3|2|82|

supi manyaterṇiniḥ syāt| darśanīyamānī|

khityanavyayasya |6|3|66|
pūrvapadasya hrasvaḥ| kāliṁmanyā|

(292)

karaṇe yajaḥ |3|2|85|
karaṇe upapade bhūtārthayajerṇiniḥ kartari| someneṣṭavān somayājī|
agniṣṭomayājī|

dṛśeḥ kvanip| 3|2|94|
karmaṇi bhūte| pāraṁ dṛṣṭavān| pāradṛśvā|

rājani yudhikṛñaḥ| 3|2|95|
kvanip| yudhirantarbhāvitaṇyarthaḥ| rājānaṁ yodhitavān rājayu-
dhvā| rājakṛtvā|

sahe ca |3|2|96|
saha yodhitavān sahayudhvā| sahakṛtvā|

saptamyāṁ janerḍaḥ| 3|2|97|

(293)

tatpuruṣe kṛti bahulam| 6|3|14|
ṅeraluk| sarasijam| sarojam|

upasarge ca saṁjñāyām| 3|2|99|
prajā syāt saṁtatau jane|

ktaktavatū niṣṭhā| 1|1|26|
etau niṣṭhāsaṁjñau staḥ|

niṣṭhā |3|2|102|

bhūtārthavṛtterdhātorniṣṭhā| tatra tayoreveti bhāvakarmaṇoḥ ktaḥ kartari
kṛditi kartari ktavatuḥ| snātaṁ mayā| stutastvayā viṣṇuḥ|
viśvaṁ kṛtavān viṣṇuḥ|

(294)

radābhyāṁ niṣṭhāto naḥ pūrvasya ca daḥ| 8|2|42|
radābhyāṁ parasya niṣṭhātasya no niṣṭhāpekṣayā pūrvasya dhātordasya ca|
śṝ hiṁsāyām| śīrṇaḥ| bhinnaḥ| channaḥ|

saṁyogāderāto dhātoryaṇvataḥ| 8|2|43|
niṣṭhātasya naḥ syāt| drāṇaḥ| glānaḥ|

lvādibhyaḥ |8|2|44|
ekaviṁśaterlūñādibhyaḥ prāgvat| lūnaḥ| jyā dhātuḥ| grahijyeti
saṁprasāraṇam|

halaḥ |6|4|2|
aṅgāvayavāddhalaḥ paraṁ yat saṁprasāraṇaṁ tadantasya dīrghaḥ| jīnaḥ|

(295)

oditaśca| 8|2|45|
bhujo bhugnaḥ| ṭu-ośvi ucchūnaḥ|

śuṣaḥ kaḥ| 8|2|51|
niṣṭhātasya| śuṣkaḥ|

paco vaḥ| 8|2|52|
pakvaḥ| kṣai harṣakṣaye|

kṣāyo maḥ| 8|2|53|
kṣāmaḥ|

niṣṭhāyāṁ seṭi| 6|4|52|
ṇerlopaḥ| bhāvitaḥ| bhāvitavān| dṛha hiṁsāyām|

(296)

dṛḍhaḥ sthūlabalayoḥ| 7|2|20|
sthūle balavati ca nipātyate|

dadhāterhiḥ |7|4|42|
tādau kiti| hitam|

do dadghoḥ| 7|4|46|
ghusaṁjñakasya dā ityasya dath tādau kiti| cartvam| dattaḥ|

liṭaḥ kānajvā| 3|2|106|

kvasuśca| 3|2|107|
liṭaḥ kānackvasū vā staḥ| taṅānāvātmanepadam| cakrāṇaḥ|

mvośca| 8|2|65|
māntasya dhātornatvaṁ mvoḥ parataḥ| jaganvān|

(297)

laṭaḥ śatṛśānacāvaprathamāsamānādhikaraṇe| 3|2|124|

aprathamāntena samānādhikaraṇe laṭa etau vā staḥ| śabādiḥ| pacantaṁ
caitraṁ paśya|

āne muk| 7|2|82|
adantāṅgasya| pacamānaṁ caitraṁ paśya| laḍityanuvartamāne punarlaḍ-
grahaṇāt prathamāsāmānādhikaraṇye'pi kvacit| san dvijaḥ|

videḥ śaturvasuḥ |7|1|36|
vetteḥ parasya śaturvasurādeśo vā| vidan| vidvān|

tau sat| 3|2|127|
tau śatṛśānacau satsaṁjñau staḥ|

(298)

lṛṭaḥ sadvā |3|3|14|
kariṣyantaṁ kariṣyamāṇaṁ paśya|

ā kvestacchīlataddharmatatsādhukāriṣu| 3|2|134|
kvipamabhivyāpya vakṣyamāṇāstacchīlādiṣu kartṛṣu bodhyāḥ|

tṛn| 3|2|135|
kartā kaṭān|

jalpabhikṣakuṭṭaluṇṭhavṛṅaḥ ṣākan| 3|2|155|

ṣaḥ pratyayasya| 1|3|6|
pratyayasyādiḥ ṣa itsaṁjñaḥ syāt| jalpākaḥ| varākaḥ|

sanāśaṁsabhikṣa uḥ| 3|2|168|
cirkīrṣuḥ| āśaṁsuḥ| bhikṣuḥ|

(299)

bhrājabhāsadhurvidyutorjipṝjugrāvastuvaḥ kvip| 3|2|177|

vibhrāṭ| bhāḥ|

rāllopaḥ |6|4|21|

rephācchvorlopaḥ kvau jhalādau kṅiti ca| dhūḥ| vidyut| ūrk|
pūḥ| dṛśigrahaṇasyāpakarṣājjavaterdīrghaḥ| jūḥ| grāvastut|

kvibvacipracchyāyatastukaṭaprajuśrīṇāṁ dīrgho'saṁprasāraṇaṁ ca| vaktīti vāk|

(300)

cchvoḥ śūḍanunāsike ca |6|4|19|
satukkasya chasya vasya ca kramāt ś ūṭh etāvādeśau staḥ kvau
anunāsikādau jhalādau kḍiti ca| pṛcchatīti prāṭ| āyataṁ stau-
ti| āyatastūḥ| kaṭaṁ pravate kaṭaprūḥ| jūruktaḥ| śrayati hariṁ śrīḥ|

dāmnīśasayuyujastutudasisicamihapatadaśanahaḥ karaṇe| 3|2|182|

dābādeḥ ṣṭran syāt karaṇe'rthe| dātyanena dātram|

titutratathasisusarakaseṣu ca| 7|2|9|

eṣāṁ daśānāmiṇna| śastram| yotram| yoktram| stotram|
toktram| setram| sektram| meḍhram| pattram| daṁṣṭrā| naddhrī|

(301)

artilūdhūsūkhanasahacara itraḥ| 3|2|184|

aritram| lavitram| dhavitram| savitram| khanitram| sahitram|
caritram|

puvaḥ saṁjñāyām| 3|2|185|
pavitram|

| athoṇādayaḥ|

kṛvāpājimisvadisādhyaśūbhya uṇ| karotīti kāruḥ| vāyuḥ|
pāyurgudam| jāyurauṣadham| māyuḥ pittam| svāduḥ| sādhnoti para-
kāṁryamiti sādhuḥ| āśu śīghram|

uṇādayo bahulam| 3|3|1|

(302)

ete vartamāne saṁjñāyāṁ ca bahulaṁ syuḥ| kecidavihitā apyūhyāḥ|
saṁjñāsu dhāturūpāṇi pratyayāśca tataḥ pare|
kāryādvidyādanūbandhametacchāstramuṇādiṣu||

tamunṇvulau kriyāyāṁ kriyārthāyām| 3|3|10|

kriyārthāyāṁ kiryāyāmupapade bhaviṣyatyarthe dhātoretau staḥ| mānta-
tvādavyayatvam| kṛṣṇaṁ draṣṭuṁ yāti| kṛṣṇaṁ darśako yāti|

kālasamayavelāsu tumun| 3|3|167|
kālaḥ samayo velā vā bhoktum|

bhāve |3|3|18|
siddhāvasthāpanne dhātvarthe vācye dhātordhañ| pākaḥ|

(303)

akartari ca kārake saṁjñāyām| 3|3|19|
kartṛbhinne kārake ghañ|

dhañi ca bhāvakaraṇayoḥ| 6|4|27|
raṅjernalopaḥ syāt| rāgaḥ| anayoḥ kim| rajyatyasminniti
raṅgaḥ|

nivāsacitiśarīropasamādhāneṣvādeśca kaḥ |3|3|41|
eṣu cinoterghañ ādeśca kaḥ| upasamādhānaṁ rāśīkaraṇam|
nikāyaḥ| kāyaḥ| gomayanikāyaḥ|

erac| 3|3|56|
ivarṇāntāt| cayaḥ| jayaḥ|

ṝdorap| 3|3|57|

(304)

ṝvarṇāntāduvarṇāntāccāp| karaḥ| garaḥ| yavaḥ| stavaḥ| lavaḥ|
pavaḥ|

ghañarthe kavidhānam| prasthaḥ| vighnaḥ|

ḍvitaḥ kttriḥ |3|3|88|

ktrermam nityam|4|4|20|
ktripratyayāntānmap nirvṛtte'rthe| pākena nirvṛttaṁ paktrimam| ḍuvap|
uptrimam|

ṭvito'thuc| 3|3|89|
ṭuvepṛ kampane| vepathuḥ|

yajayācayatavicchapraccharakṣo naṅ 3|3|90|
yajñaḥ| yācñā| yatnaḥ| viśnaḥ| praśnaḥ| rakṣṇaḥ|

(305)

svapo nan |3|3|91|
svapnaḥ|

upasarge ghoḥ kiḥ| 3|3|92|
pradhiḥ| upadhiḥ|

striyāṁ ktin |3|3|94|
strīliṅge bhāve ktin| ghaño'pavādaḥ| kṛtiḥ| stutiḥ|

ṝlvādibhyaḥ ktin niṣṭhāvadvācyaḥ| tena natvam| kīrṇṇiḥ| lūniḥ|
dhaniḥ| pūniḥ|

saṁpadādibhyaḥ kvip| saṁpat| vipat| āpat| ktinnapīṣyate
saṁpattiḥ| vipattiḥ| āpattiḥ|

(306)

ūtiyūtijūtisātihetikīrtayaśca| 3|3|97|
ete nipātyante|

jvaratvarasrivyavimavāmupadhāyāśca| 6|4|20|
eṣāmupadhāvakārayorūṭh anunāsike kvau jhalādau kṅiti ca|
ūtiḥ| kkip| jūḥ| tūḥ| srūḥ| ūḥ| mūḥ|

icchā |3|3|101|

iṣernipāto'yam|

a pratyayāt| 3|3|102|
pratyayāntebhyaḥ striyāmakāraḥ pratyayaḥ syāt| cikīrṣā| putra-
kāmyā|

(307)

gurośca halaḥ |3|3|103|
gurumato halantāt striyāmaḥ pratyayaḥ| īhā|

ṇyāsaśrantho yuc| 3|3|107|
akārasyāpavādaḥ| kāraṇā| hāraṇā|

napuṁsake bhāve ktaḥ| 3|3|114|

lyuṭ ca| 3|3|115|
hasitam| hasanam|

puṁsi saṁjñāyāṁ ghaḥ prāyeṇa |3|3|118|

chāderghe'dvyupasargasya |6|4|96|

dviprabhṛtyupasargahīnasya chāderhrasvo ghe| dantacchadaḥ| ākurvantya-
sminnityākaraḥ|

(308)

ave tṝstrorghañ | 3|3|120|
avatāraḥ| avastāro javanikā|

halaśca |3|3|121|
halantādghañ| ghāpavādaḥ| ramante yogino'sminniti rāmaḥ|
apamṛjyate'nena vyādhyādirityapāmārgaḥ|

īṣadduḥsuṣu kṛcchrākṛcchārtheṣu khal| 3|3|126|
eṣu duḥkhasukhārtheṣūpapadeṣu khal| tayoreveti| bhāve karmaṇi ca|
kṛcchre| duṣkaraḥ kaṭo bhavatā| akṛcchre| īṣatkaraḥ| sukaraḥ|

āto yuc| 3|3|128|

(309)

khalo'pavādaḥ| īṣatpānaḥ somo bhavatā| duṣpānaḥ| supānaḥ|

alaṁkhalvoḥ pratiṣedhayoḥ prācāṁ ktvā| 3|4|18|
pratiṣedhārthayoralaṁkhalvorupapadayoḥ ktvā| do daddhoḥ| anaṁ datvā|
dhumāsthetītvam| pītvā khalu| alaṁkhalvāḥ kim| mā kārṣīt|
pratiṣedhayoḥ kim| alaṁkāraḥ|

samānakartṛkayoḥ pūrvakāle| 3|4|21|
samānakartṛkayordhātvarthayoḥ pūrvakāle vidyamānāddhātoḥ ktvā| snātvā
vrajati| dvitvamatantram| bhuktvā pītvā vrajati|

na ktvā seṭ| 1|2|18|
set ktvā kinna syāt| śayitvā| seṭ kim| kṛtvā|

(310)

ralo vyupadhāddhalādeḥ saṁśca| 1|2|26|

ivarṇovarṇopadhāddhalāde ralantāt parau ktvāsanau seṭau vā kitau staḥ|
dyutitvā| dyotitvā| likhitvā| lekhitvā| vyupadhāt| kim|
vartitvā| ralaḥ kim| sevitvā| halādeḥ kim| eṣitvā|
seṭ kim| bhuktvā|

udito vā| 7|2|56|

uditaḥ parasya ktva iḍvā| śamitvā| śāntvā| devitvā|
dyūtvā| dadhāterhiḥ| hitvā|

(311)

jahāteśca ktvi |7|4|43|
hitvā| hāṅastu hātvā|

samāse'nañpūrve ktvo lyap|7|1|37|
avyayapūrvapade'nañsamāse ktvo lyabādeśaḥ| tuk| prakṛtya|
anañ kim| akṛtvā| avyayapūrvapade kim| paramakṛtvā|

ābhīkṣṇye ṇamul ca| 3|4|22|
ābhīkṣṇye dyotye pūrvaviṣaye ṇamul ktvā ca|

nityavīpsayoḥ| 8|1|4|
ābhīkṣṇye vīpsāyāṁ ca dyotye padasya dvitvaṁ syāt| ābhikṣṇyaṁ
tiṅanteṣvavyayasaṁjñakeṣu kṛdanteṣu ca| smāraṁ smāraṁ namati śivam|
smṛtvā smṛtvā| pāyaṁ pāyam| bhojaṁ bhojam| śrāvaṁ śrāvam|

(312)

anyathaivaṁkathamitthaṁsu siḍvāprayogaścet| 3|4|27|
eṣu kṛño ṇamul syāt siddhau'prayogo yasyaivaṁbhūtaścet kṛñ|
vyarthatvāt prayogānarha ityarthaḥ| anyathākāram| evaṁkāram|
kathaṁkāram| itthaṁkāraṁ bhuṅkte| siddheti kim| śiro'nyathā kṛtvā
bhuṅkte|

iti kṛdantaprakriyā||

| kārakam|

prātipadikārthaliṅgaparimāṇavacanamātre prathamā| 2|3|46|

(313)

niyatopasthitikaḥ prātipadikārthaḥ| mātraśabdasya pratyekaṁ yogaḥ|
prātipadikārthamātre liṅgamātradyādhikye saṁkhyāmātre ca prathamā syāt|
prātipadikārthamātre| uccaiḥ| nīcaiḥ| kṛṣṇaḥ| śrīḥ| jñānam|
liṅgamātre| taṭaḥ| taṭī| taṭam| parimāṇamātre| droṇo vrīhiḥ|
vacanaṁ saṁkhyā| ekaḥ| dvau| bahavaḥ|

sambodhane ca| 2|3|47|
prathamā| he rāma|

karturīpsitatamaṁ karma| 1|4|49|
kartuḥ kriyayāptumiṣṭatamaṁ kārakaṁ karmasaṁjñaṁ syāt|

(314)

karmaṇi dvitīyā| 2|3|2|
anukte karmaṇi dvitīyā| hariṁ bhajati| abhihite tu karmādau
prathamā| hariḥ sevyate| lakṣmyā sevitaḥ|

akathitaṁ ca| 1|4|51|

apādānādiviśeṣairavivakṣitaṁ kārakaṁ karmasaṁjñaṁ syāt|

duhyācpacdaṇḍrudhipracchi-
cibrūśāsujimanthmuṣām|

eṣām|

karmayuk syādakathitaṁ
tathā syānnīhṛkṛṣvahām||1||

gāṁ dogdhi payaḥ| baliṁ yācate vasudhām| taṇḍulānodanaṁ pacati|
gargān śataṁ daṇḍayati| vrajamavaruṇaddhi gām| māṇavakaṁ panthānaṁ
pṛcchati| vṛkṣamavacinoti phalāni| māṇavakaṁ dharmaṁ brūte| śāsti
vā| śataṁ jayati devadattam| sudhāṁ kṣīranidhiṁ mathnāti| devadattaṁ

(315)

śataṁ muṣṇāti| grāmamajān nayati| harati karṣati vahati vā|
arthanibandhaneyaṁ saṁjñā| baliṁ bhikṣate vasudhām| māṇavakaṁ dharmaṁ
bhāṣate| abhidhatte| vakti| ityādi|

śādhakatamaṁ karaṇam| 1|4|42|
kriyāsiddhau prakṛṣṭopakārakaṁ karaṇasaṁjñaṁ syāt| svatantra iti
kartṛsaṁjñā|

(316)

kartṛkaraṇayostṛtīyā| 2|3|18|
anabhihite kartari karaṇe ca tṛtīyā syāt| rāmeṇa bāṇena hato
bālī|

karmaṇā yamabhipraiti sa saṁpradānam| 1|4|32|
dānasya karmaṇā yamabhipraiti sa saṁpradānasaṁjñaḥ|

caturthī saṁpradāne |2|3|13|
viprāya gāṁ dadāti|

namaḥsvastisvāhāsvadhālaṁvaṣaḍyogācca|2|3|16|
ebhiryoge caturthī| haraye namaḥ| prajābhyaḥ svasti| agnaye
svāhā| pitṛbhyaḥ svadhā| alamiti paryāptyarthagrahaṇam| tena
daityebhyo hariralaṁ prabhuḥ samarthaḥ śakta ityādi|

(317)

dhruvamapāye'pādānam| 1|4|24|
apāyo viśleṣastasmin sādye yaddhruvamavadhibhūtaṁ kārakaṁ tada-
pādānasaṁjñaṁ syāt|

apādāne pañcamī| 2|3|28|
grāmādāyāti| dhāvato'śvāt patati| ityādi|

ṣaṣṭhī śeṣe| 2|3|50|
kārakaprātipadikārthavyatiriktaḥ svasvāmibhāvādiḥ śeṣastatra ṣaṣṭhī|
rājñaḥ puruṣaḥ| karmādīnāmapi saṁbandhamātravivakṣāyāṁ ṣaṣṭhyeva |  satāṁ
gatam| sarpiṣo jānīte| mātuḥ smarati| edho dakasyopaskurute|
bhaje śambhoścaraṇayoḥ|

(318)

ādāro'dhikaraṇam| 1|4|45|
kartṛkarmadvārā tanniṣṭhakriyāyā ādhāraḥ kārakamadhikaraṇaṁ syāt|

saptamyadhikaraṇe ca |2|3|36|
cakārāddūrāntikārthebhyaḥ| aupaśleṣiko vaiṣayiko'bhivyāpakaśce-
tyādhārastridhā| kaṭe āste| sthālyāṁ pacati| mokṣe icchāsti|
sarvasminnātmāsti| vanasya dūre antike vā|

iti vibhaktyarthāḥ|

(319)

|samāsaḥ|

samāsaḥ pañcadhā|

tatra samasanaṁ samāsaḥ| sa ca viśeṣasaṁjñāvinirmuktaḥ kevalasamāsaḥ
prathamaḥ| prāyeṇa pūrvapadārthapradhāno'vyayībhāvo dvitīyaḥ| prāyeṇottara-
padārthaṣradhānastatpuruṣastṛtīyaḥ| tatpuruṣabhedaḥ karmadhārayaḥ| karmadhā-
rayabhedo dviguḥ| prāyeṇānyapadārthapradhāno bahuvrīhiścaturthaḥ| prāyeṇo-
bhayapadārthapradhāno dvandvaḥ pañcamaḥ|

samarthaḥ padavidhiḥ| 2|1|1|

(320)

padasaṁbandhī yo vidhiḥ sa samarthāśrito bodhyaḥ|

prāk kaḍārāt samāsaḥ |2|1|3|
kaḍārāḥ karmadhāraya ityataḥ prāk samāsa ityadhikriyate|

saha supā| 2|1|4|

sup supā saha vā samasyate| samāsatvāt prātipadikatvena supo
luk| parārthābhidhānaṁ vṛttiḥ| kṛttaddhitasamāsaikaśeṣasanādyantadhātu-
rūpāḥ pañca vṛttayaḥ| vṛttyarthāvabodhakaṁ vākyaṁ vigrahaḥ| sa ca lauki-
ko'laukikaśceti dvidhā| tatra pūrvaṁ bhūta iti laukikaḥ| pūrva am
bhūta su ityalaukikaḥ| bhūtapūrvaḥ| bhūtapūrve caraḍiti nirdeśāt
pūrvanipātaḥ|

(321)

ivena saha samāso vibhaktyalopaśca| vāgarthau iva vāgarthāviva|

iti kevalasamāsaḥ prathamaḥ|

avyayībhāvaḥ|

avyayībhāvaḥ| 2|1|5|
adhikaro'yam| prāk tatpuruṣāt|

avyayaṁ vibhaktisamīpasamṛddhivyṛddhyarthābhāvātyayāsaṁpra-
tiśabdaprādurbhāvapaścādyathānupūrvyayaugapadyasādṛśyasaṁpatti-
sākalyāntavacaneṣu| 2|1|6|

(322)

vibhaktyarthādiṣu vartamānamavyayaṁ subantena saha nityaṁ samasyate|
prāyeṇāvigraho nityasamāsaḥ| prāyeṇāsvapadavigraho vā| vibhaktau|
hari ṅi adhi iti sthite|

prathamānirdiṣṭaṁ samāsa upasarjanam| 1|2|43|
samāsaśāstre prathamānirdiṣṭamupasarjanaṁ syāt|

upasarjanaṁ pūrvam| 2|2|30|

samāse upasarjanaṁ prāk prayojyam| ityadheḥ prāk prayogaḥ| supo
luk| ekadeśavikṛtasyānanyatvāt prātipadikasaṁjñāyāṁ svādyutpattiḥ|
avyayībhāvaścetyavyayatvāt supo luk| adhihari|

(323)

avyayībhāvaśca| 2|4|18|
ayaṁ napuṁsakaṁ syāt| gāḥ pātīti gopāḥ| tasminnityadhigo-
pam|

nāvyayībhāvādato'm tvapañcamyāḥ| 2|4|83|
adantādavyayībhāvāt supo na luk tasya pañcamīṁ vinā amādeśaḥ|

tṛtīyāsaptamyorbahulam| 2|4|84|

adantādavyayībhāvāt tṛtīyāsaptamyorbahulamambhāvaḥ| upakṛṣṇam|
upakṛṣṇena| madrāṇāṁ samṛddhiḥ sumadram| yavanānāṁ vyṛddhiduryavanam|
makṣikāṇāmabhāvo nirmakṣikam| himasyātyayo'tihimam| nidrā
saṁprati na yujyata ityatinidram| hariśabdasya prakāśa itihari|
viṣṇoḥ paścādanuviṣṇu| yogyatāvīpsāpadārthānativṛttisādṛśyāni
yathārthāḥ| rūpasya yogyamanurūpam| arthamarthaṁ prati pratyartham| śakti-
manatikramya yathāśakti|

(324)

avyayībhāve cākāle| 6|3|81|

sahasya saḥ syādavyayībhāve na tu kāle| hareḥ sādṛśyaṁ sahari|
jyeṣṭhasyānupūrvyeṇetyanujyeṣṭham| cakreṇa yugapat sacakram| sadṛśaḥ sakhyā
sasakhi| kṣatrāṇāṁ saṁpatiḥ sakṣatram| tṛṇamapyaparityajya satṛṇamati|
agnigranthaparyantamadhīte sāgni|

nadībhiśca| 2|1|20|

(325)

nadībhiḥ saha saṁkhyā vā samasyate| samāhāre cāyamiṣyate|
pañcagaṅgam| dviyamunam|

taddhitāḥ| 4|1|76|
ā pañcamasamāpteradhikāro'yam|

avyayībhāve śaratprabhṛtibhyaḥ |5|4|107|
śaradādibhyaṣṭac syāt samāsānto'vyayībhāve| śaradaḥ samīpamupa-
śaradam| prativipāśam|

jarāyā jaras ca| upajarasam| ityādi|

anaśca | 5|4|108|
annantādavyayībhāvāṭṭac|

nastaddhite| 6|4|144|

(326)

nāntasya bhasya ṭerlopastaddhite| uparājam| adhyātmam|

napuṁsakādanyatarasyām| 5|4|109|
annantaṁ yat klībaṁ tadantādavyayībhāvāṭṭajvā| upacarmam|
upacarma|

jhayaḥ |5|4|111|
jhayantādavyayībhāvāṭṭajvā| upasamidham| upasamit|

ityavyayībhāvaḥ||

tatpuruṣaḥ|

tatpuruṣaḥ |2|1|22|
adhikāro'yam| prāgbahuvrīheḥ|

(327)

dviguśca| 2|1|23|
tatpuruṣasaṁjñakaḥ|

dvitīyāśritātītapatitagatātyastaprāptāpannaiḥ| 2|1|24|

dvitīyāntaṁ śritādiprakṛtikaiḥ subantai saha vā samasyate| kṛṣṇaṁ
śritaḥ| kṛṣṇaśritaḥ| ityādi|

tṛtīyā tatkṛtārthena guṇavacanena| 2|1|30|
tṛtīyāntaṁ tṛtīyāntārthakṛtaguṇavacanenārthena ca saha vā prāgvat|
śaṅkulayā khaṇḍaḥ śaṅkulākhaṇḍaḥ| dhānyenārthaḥ dhānyārthaḥ| tatkṛteti
kim| akṣṇā kāṇaḥ|

(328)

kartukaraṇe kṛtā bahulam| 2|1|32|

kartari karaṇe ca tṛtīyā kṛdantena bahulaṁ prāgvat| haritrātaḥ|
nakhabhinnaḥ| kṛdgrahaṇe gatikārakapūrvasyāpi grahaṇam| nakhanirbhinnaḥ|

caturthī tadarthārthabalihitasukharakṣitaiḥ| 2|1|36|

caturthyantārthāya yat tadvācinā arthādibhiśca caturthyantaṁ vā
prāgvat| yūpāya dāru| yūpadāru| tadarthena prakṛtivikṛtibhāva eveṣṭaḥ|
teneha na| randhanāya sthalī|

arthena nityasamāso viśeṣyaliṅgatā ceti vaktavyam| dvijāyā-

(329)

yam| dvijārthaḥ sūpaḥ| dvijārthā yavāgūḥ| dvijārthaṁ payaḥ|
bhūtabaliḥ| gohitam| gosukham| gorakṣitam|

pañcamī bhayena| 2|1|37|
corādbhayam| corabhayam|

stokāntikadūrārthakṛcchrāṇi ktena| 2|1|39|

pañcamyāḥ stokādibhyaḥ| 6|3|2|
aluguttarapade| stokānmuktaḥ| antikādāgataḥ| abhyāsādāga-
taḥ| dūrādāgataḥ| kṛcchrādāgataḥ|

ṣaṣṭhī| 2|2|8|
subantena prāgvat| rājapuruṣaḥ|

(330)

pūrvāparādharottaramekadeśinaikādhikaraṇe| 2|2|1|
avayavinā saha pūrvādayaḥ samasyante ekatvasaṁkhyāviśiṣṭaścedavaya-
vī| ṣaṣṭhīsamāsāpavādaḥ| pūrvaṁ kāyasya pūrvakāyaḥ| aparakāyaḥ|
ekādhikaraṇe kim| pūrvaśchātrāṇām|

ardhaṁ napuṁsakam| 2|2|2|
samāṁśavācyardhaśabdo nityaṁ klībe prāgvat| ardhaṁ pippalyā
ardhapippalī|

saptamī śauṇḍaiḥ| 2|1|40|
saptamyantaṁ śauṇḍādibhiḥ prāgvat| akṣeṣu śauṇḍaḥ| akṣaśauṇḍaḥ|

(331)

ityādi| dvitīyā tṛtīyetyādiyogavibhāgādanyatrāpi dvitīyādi-
vibhaktīnāṁ prayogavaśāt samāso jñeyaḥ|

diksaṁkhye saṁjñāyām| 2|1|50|
saṁjñāyāmeveti niyamārthaṁ sūtram| pūrveṣukāmaśamī| sapta ṛṣayaḥ
saptarṣayaḥ| teneha na| uttarā vṛkṣāḥ| pañca brāhmaṇāḥ|

taddhitārthottarapadasamāhāre ca| 2|1|51|
taddhitārthe viṣaye uttarapade ca parataḥ samāhāre ca vācye diksaṁ-
khye prāgvat| pūrvasyāṁ śālāyāṁ bhavaḥ pūrvāśālā iti samāse jāte|
sarvanāmno vṛttimātre puṁvadbhāvaḥ|

(332)

dikpūrvapadādasaṁjñāyāṁ ñaḥ| 4|2|107|
asmādbhavādyarthe ñaḥ syādasaṁjñāyām|

taddhiteṣvacāmādeḥ| 7|2|117|
ñiti ṇiti ca taddhiteṣvacāmāderaco vṛddhiḥ syāt| yasyeti
ca| paurvaśālaḥ| pañca gāvo dhanaṁ yasyeti tripade bahuvrīhau|

dvandvatatpuruṣayoruttarapade nityasamāsavacanam|

(333)

gorataddhitaluki| 5|4|92|
go'ntāt tatpuruṣāṭṭac syāt samāsānto na tu taddhitaluki|
pañcagavadhanaḥ|

tatpuruṣaḥ samānādhikaraṇaḥ karmadhārayaḥ| 1|2|42|

saṁkhyāpūrvo dviguḥ| 2|1|52|
taddhitārthetyatroktastrividhaḥ saṁkhyāpūrvo dvigusaṁjñaḥ syāt|

dvigurekavacanam| 2|4|1|
dvigvarthaḥ samāhāra ekavat syāt|

sa napuṁsakam| 2|4|17|
samāhāre dvigurdvandvaśca napuṁsakaṁ syāt| pañcānāṁ gavāṁ samāhāraḥ
pañcagavam|

(334)

viśeṣaṇaṁ viśeṣyeṇa bahulam| 2|1|57|
bhedakaṁ bhedyena samānādhikaraṇena bahulaṁ prāgvat| nīlamutpalaṁ nī-
lotpalam| bahulagrahaṇāt kvacinnityam| kṛṣṇasarpaḥ| kvacinna| rāmo
jāmadagnyaḥ|

upamānāni sāmānyavacanaiḥ| 2|1|55|
ghanaśyāmaḥ|

śākapārthivādīnāmuttarapadalopo vaktavyaḥ| śākapriyaḥ pārthivaḥ|
śākapārthivaḥ| devabrāhmaṇaḥ|

nañ| 2|2|6|
nañ supā prāgvat|

nalopo nañaḥ| 6|3|73|

(335)

naño nasya lopa uttarapade| abrāhmaṇaḥ|

tasmānnuḍaci| 6|3|74|

luptanakārānnaña uttarapadasyājādernuṭ| anaśvaḥ| naikadhetyādau tu
naśabdena saha sup supeti| samāsaḥ|

kugatiprādayaḥ| 2|2|18|
ete samarthena nityaṁ samasyante| kutsitaḥ puruṣaḥ| kupuruṣaḥ|

ūryādicviḍācaśca| 1|4|61|
ūryādayaścavyantā ḍājantāśca kriyāyoge gatisaṁjñāḥ syuḥ|
ūrīkṛtya| śuklīkṛtya| paṭapaṭākṛtya| supuruṣaḥ|

(336)

pādayo gatādyarthe prathamayā| pragata ācāryaḥ| prācāryaḥ|

atyādayaḥ krāntādyarthe dvitīyayā| atikrānto mālāmiti vigrahe|

ekavibhakti cāpūrvanipāte| 1|2|44|
vigrahe yanniyatavibhaktikaṁ tadupasarjanaṁ na tu tasya pūrvanipātaḥ|

gostriyorupasarjanasya| 1|2|48|
upasarjanaṁ yo gośabdaḥ strīpratyayāntaṁ ca tadantasya prātipadikasya
hrasvaḥ| atimālaḥ|

avādayaḥ kruṣṭādyarthe tṛtīyayā| avakruṣṭaḥ kokilayā| avakokilaḥ|

(337)

paryādayo glānādyarthe caturthyā| pariglāno'dhyayanāya paryadhyayanaḥ|

nirādayaḥ krāntādyarthe pañcamyā| niṣkrāntaḥ kauśāmbyā niṣkau-
śāmbiḥ|

tatropapadaṁ saptamīstham| 3|1|92|
saptamyante pade karmaṇītyādau vācyatvena sthitaṁ yat kumbhādi
tadvācakaṁ padamupapadaṁ syāt|

upapadamatiṅ| 2|2|19|
upapadaṁ samarthena nityaṁ samasyate'tiṅantaśca samāsaḥ| kumbhaṁ
karotīti kumbhakāraḥ| atiṅ kim| mā bhavān bhūt| māṅi
luṅīti saptamīnirdeśānmāṅupapadam| gatikārakopapadānāṁ kṛdbhiḥ
saha samāsavacanaṁ prāk subutpatteḥ| vyāghrī| aśvakrītī| kaccha-
pī| ityādi|

(338)

tatpuruṣasyāṅguleḥ saṁkhyāvyayādeḥ| 5|4|86|
saṁkhyāvyayāderaṅgulyantasya tatpuruṣasya samāsānto'c syāt|
dve aṅgulī pramāṇamasya dvyaṅgulam| nirgatamaṅgulibhyo niraṅgulam|

ahaḥsarvaikadeśasaṁkhyātapuṇyācca rātreḥ| 5|4|87|
ebhyo rātrerac syāt| cāt saṁkhyāvyayādeḥ| ahargrahaṇaṁ dvandvārtham|

(339)

rātrānhāhāḥ puṁsi| 2|4|29|
etadantau dvandvatatpuruṣau puṁsyeva| ahaśca rātriścāhorātraḥ|
sarvarātraḥ| saṁkhyātarātraḥ|

saṁkhyāpūrvaṁ rātraṁ klībam| dvirātram| trirātram|

rājāhaḥsakhibhyaṣṭac| 5|4|91|

etadantāt tatpuruṣāṭṭac| paramarājaḥ|

ānmahataḥ samānādhikaraṇajātīyayoḥ| 6|3|46|
mahārājaḥ| prakāravacane jātīyar| mahāprakāro mahājātīyaḥ|

dvyaṣṭanaḥ saṁkhyāyāmabahuvrīhyaśītyoḥ| 6|3|47|
āt syāt| dvādaśa| aṣṭāviṁśatiḥ|

(340)

paravalliṅgaṁ dvandvatatpuruṣayoḥ| 2|4|26|
kukkuṭamayūryāvime| mayūrīkukkuṭāvimau| ardhapippalī|

dviguprāptāpannālaṁpūrvagatisamāseṣu na| pañcakāpālaḥ puroḍāśaḥ|
prāpto jīvikāṁ prāptajīvikaḥ| āpannajīvikaḥ| alaṁ kumāryai alaṁ-
kumāriḥ| ata eva jñāpakāt samāsaḥ| niṣkauśāmbiḥ|

ardharcāḥ puṁsi ca| 2|4|31|

ardharcādayaḥ puṁsi klībe ca syuḥ| ardharcaḥ ardharcam| evaṁ
dhvajatīrthaśarīramaṇḍapayūṣadehāṅkuśakalaśapātrasūtrādayaḥ|

(341)

sāmānye napuṁsakam| mṛdu pacati| prātaḥ kamanīyam|

iti tatpuruṣaḥ|

| bahuvrīhiḥ|

śeṣo bahuvrīhiḥ| 2|2|23|
adhikāro'yam| prāgdvandvāt|

anekamanyapadārthe| 2|2|24|
anekaṁ prathamāntamanyasya padasyārthe vartamānaṁ vā samasyate sa bahuvrīhiḥ|

saptamīviśeṣaṇe bahuvrīhau| 2|2|35|

(342)

saptamyantaṁ viśeṣaṇaṁ ca bahuvrīhau pūrvaṁ syāt| kaṇṭhekālaḥ| ata
eva jñāpakādvyadhikaraṇapado bahuvrīhiḥ|

haladantāt saptamyāḥ saṁjñāyām| 6|3|9|

halantādadantācca saptamyā aluk| tvacisāraḥ| prāptamudakaṁ yaṁ
prāptodako grāmaḥ| ūḍharatho'naḍvān| upahṛtapaśū rudraḥ| uddhṛtaudanā
sthālī| pītāmbaro hariḥ| vīrapuruṣako grāmaḥ|

prādibhyo dhātujasya vācyo vā cottarapadalopaḥ| prapatitaparṇaḥ|
praparṇaḥ|

(343)

naño'styarthānāṁ vācyo vā cottarapadalopaḥ| avidyamānaputro'putraḥ|

striyāḥ puṁvadbhāṣitapuṁskādanūṅ samānādhikaraṇe stri-
yāmapūraṇīpriyādiṣu| 6|3|34|

uktapuṁskādanūṅ ūṅo'bhāvo yatra tathābhūtasya strīvācakaśabdasya
puṁvācakasyeva rūpaṁ samānādhikaraṇe na tu pūraṇyāṁ priyādau ca|
gostriyoriti hrasvaḥ| citraguḥ| rūpavadbhāryaḥ| anūṅ kim|
vāmorūbhāryaḥ|

ap pūraṇīpramāṇyoḥ| 5|4|116|

(344)

pūraṇārthapratyayāntaṁ yat strīliṅgaṁ tadantāt pramāṇyantācca bahuvrī-
herap syāt| kalyāṇī pañcamī yāsāṁ rātrīṇāṁ tāḥ kalyāṇīpañcamā
rātrayaḥ| strī pramāṇī yasya strīpramāṇaḥ| apriyādiṣu kim|
kalyāṇīpriyaḥ| ityādi|

bahuvrīhau sakthyakṣṇoḥ svāṅgāt ṣac| 5|4|113|

svāṅgavācisakthyakṣyantādbahuvrīheḥ ṣac| dīrghasakthaḥ| jalajākṣī|
svāṅgāt kim| dīrghasakthi śakaṭam| sthūlākṣā veṇyuṣṭiḥ| akṣṇo-
'darśanāditi vakṣyamāṇo'c|

dvitribhyāṁ ṣa mūrdhnaḥ| 5|4|115|
dvimūrdhaḥ| trimūrdhaḥ|

(345)

antarbahirbhyāṁ ca lomnaḥ |5|4|117|
ap syāt| antarlomaḥ| bahirlomaḥ|

pādasya lopo'hastyādibhyaḥ| 5|4|138|
hastyādivarjitādupamānāt parasya pādasya lopaḥ| vyāghrasyeva pādā-
vasya vyāghrapāt| ahastyādibhyaḥ kim| hastipādaḥ| kuśūlapādaḥ|

saṁkhyāsupūrvasya| 5|4|140|
lopaḥ syāt| dvipāt| supāt|

udvibhyāṁ kākudasya| 5|4|148|
lopaḥ syāt| utkākut| vikākut|

pūrṇādvibhāṣā| 5|4|149|
pūrṇakākut| pūrṇakākudaḥ|

(346)

suhṛddurhṛdau mitrāmitrayoḥ| 5|4|150|
suhṛnmitram| durhṛdamitraḥ|

uraḥprabhṛtibhyaḥ kap| 5|4|151|

kaskādiṣu ca| 8|3|48|
eṣviṇa uttarasya visargasya ṣo'nyasya tu saḥ| iti saḥ| vyū-
ḍhoraskaḥ| priyasarpiṣkaḥ|

niṣṭhā |2|2|36|
niṣṭhāntaṁ bahutrīhau pūrvaṁ syāt| yuktayogaḥ|

śeṣādvibhāṣā| 5|4|154|
anuktasamāsāntādbahuvrīheḥ kabvā| mahāyaśaskaḥ| mahāyaśāḥ|
iti bahuvrīhiḥ||

(347)

| dvandvaḥ|

cārthe dvandvaḥ| 2|2|29|

anekaṁ subantaṁ cārthe vartamānaṁ vā samasyate sa dvandvaḥ| samuccayā-
nvācayetaretarayogasamāhārāścārthāḥ| tatreśvaraṁ guruṁ ca bhajasveti
parasparanirapekṣasyānekasyaikasminnanvayaḥ samuccayaḥ| bhikṣāmaṭa gāṁ cā-
nyetyanyatarasyānuṣaṅgikatvenānvayo'vācayaḥ| anayorasāmarthyāt
samāso na| dhavakhadirau chindhīti militānāmanvaya itaretarayogaḥ|
saṁjñāparibhāṣāmiti samūhaḥ samāhāraḥ|

(348)

rājadantādiṣu param| 2|2|31|
eṣu pūrvaprayogārhaṁ paraṁ syāt| dantānāṁ rājā rājadantaḥ|

dharmādiṣvaniyamaḥ| arthadharmau| dharmārthau| ityādi|

dvandve dhi| 2|2|32|
pūrvaṁ syāt| hariharau|

ajādyadantam| 2|2|33|
īśakṛṣṇau|

alpāctaram| 2|2|34|
śivakeśavau|

pitā mātrā| 1|2|70|
mātrā sahoktau pitā vā śiṣyate| pitarau| mātāpitarau|

dvandvaśca prāṇitūryasenāṅgānām| 2|4|2|

(349)

eṣāṁ dvandva ekavat| pāṇipādam| mārdaṅgikapāṇavikam| rathi-
kāśvāroham|

dvandvāccudaṣahāntāt samāhāre| 5|4|106|

cavargāntāddaṣahāntācca dvandvāṭṭac syāt samāhāre| vāktvacam|
tvaksrajam| śamīdṛṣadam| vāktviṣam| chatropānaham| samāhāre
kim| prāvṛṭśaradau|

iti dvandvaḥ||

| samāsāntāḥ|

ṛkpūravdhūḥpathāmānakṣe |5|4|74|

ṛgādyantasya samāsasya apratyayo'ntāvayavaḥ| akṣe yā dhūsta-
dantasya na| ardharcaḥ| viṣṇupuram| vimalāpaṁ saraḥ| rājadhurā|
akṣe tu| akṣadhūḥ| dṛḍhadhūrakṣaḥ| sakhipathaḥ| ramyapatho deśaḥ|

(350)

akṣṇo'darśanāt| 5|4|76|

acakṣuḥparyāyādakṣṇo'c syāt| gavāmakṣīva gavākṣaḥ|

upasargādadhvanaḥ| 5|4|85|
pragato'dhvānaṁ prādhvo rathaḥ|

na pūjanāt| 5|4|69|
pūjanārthāt parebhyaḥ samāsāntā na syuḥ| surājā| atirājā|
iti samāsāntā||

(351)

| taddhitāḥ|

samarthānāṁ prathamādvā| 4|1|82|

idamadhikriyate| prāgdiśa iti yāvat|

aśvapatyādibhyaśca| 4|1|84|
ebhyo'ṇ syāt prāgdīvyatīyeṣvartheṣu|

taddhiteṣvacāmādeḥ| 7|2|117|
ñiti ṇiti ca taddhite pare'cāmāderaco vṛddhiḥ syāt| aśva-
paterapatyādi| āśvapatam| gāṇapatam|

(352)

dityadityādityapatyuttarapadāṇṇyaḥ |4|1|85|
prāgdīvyatīyeṣvartheṣu| diterapatyaṁ daityaḥ| aditerādityasya vā
ādityaḥ| prājāpatyaḥ|

devādyañañau| daivyam| daivam|

bahiṣaṣṭilopo yañ ca| bāhyaḥ| īkak ca|

kiti ca| 7|2|118|
acāmāderaco vṛddhiḥ syāt| bāhīkaḥ|

gorajādiprasaṅge yat| gorapatyādi| gavyam|

utsādibhyo'ñ| 4|1|86|
autsaḥ| ityapatyādivikārāntārthāḥ pratyayāḥ||

(353)

stripuṁsābhyāṁ nañsnañau bhavanāt 4| 1| 89|
dhānyānāṁ bhavana ityataḥ prāgarthevābhyāmetau staḥ| straiṇaḥ|
pauṁsnaḥ|

tasyāpatyam| 4|1|92|
ṣaṣṭhyantāt kṛtasaṁdheḥ samarthādapatye'rthe uktā vakṣyamāṇāśca pratyayā
vā syuḥ|

orguṇaḥ |6|4|146|

uvarṇāntasya bhasya guṇastaddhite| upagorapatyamaupagavaḥ āśva-
pataḥ| daityaḥ | autsaḥ| straiṇaḥ| pauṁsnaḥ|

(354)

apatyaṁ pautraprabhṛti gotram| 4|1|162|
apatyatvena vivakṣitaṁ pautrādi gotrasaṁjñaṁ syāt|

eko gotre |4|1|93|
pratyayaḥ syāt| upagorgotrāpatyamaupagavaḥ|

gargādibhyo yañ| 4|1|105|
gotrāpatye| gargasya gotrāpatyaṁ gārgyaḥ| vātsyaḥ|

yañañośca| 2|4|64|

gotre yadyañantamañantaṁ ca tadavayavayoretayorluk tatkṛte bahutve
na tu striyām| gargāḥ| vatsāḥ|

(355)

jīvati tu vaṁśye yuvā| 4|1|163|
vaṁśye pitrādau jīvati pautrāderyadapatyaṁ caturthādi tadyuvasaṁjñameva
syāt|

gotrādyūnyastriyām| 4|1|94|
yūnyapatye gotrapratyayāntādeva pratyayaḥ syāt striyāṁ tu na yuva-
saṁjñā|

gotrādyūnyastriyām| 4|1|94|
yūnyapatye gotrapratyayāntādeva pratyayaḥ syāt striyāṁ tu na yuva-
saṁjñā|

yañiñośca| 4|1|101|
gotre yau yañiñau tadantāt phak|

āyaneyīnīyiyaḥ phaḍhakhacchaghāṁ pratyayādīnām| 7|
1|2|

pratyayādeḥ phasya āayan ḍhasyaiy khasya īn chasya īy ghasya iy
ete syuḥ| gargasya yuvāpatyaṁ gārgyāyaṇaḥ| dākṣāyaṇaḥ|

(356)

ata iñ| 4|1|95|
apatye'rthe| dākṣiḥ|

bāhvādibhyaśca |4|1|96|
bāhaviḥ| auḍulomiḥ| ākṛtigaṇo'yam|

anṛṣyānantarye vidādibhyo'ñ|4|1|104|

ye tvatrānṛṣayastebhyo'patye'nyatra tu gotre| vidasya gotraṁ vaidaḥ|
vaidau| vidāḥ putrasyāpatyaṁ pautraḥ| pautrau| pautrāḥ| evaṁ dauhitrā-
dayaḥ|

śivādibhyo'ṇ| 4|1|112|

(357)

apatye| śaivaḥ| gāṅgaḥ|

ṛṣyandhakavṛṣṇikurubhyaśca| 4|1|114|
ṛṣibhyaḥ| vāsiṣṭhaḥ| vaiśvāmitraḥ| andhakebhyaḥ| śvāphalkaḥ|
vṛṣṇibhyaḥ| vāsudevaḥ| kurubhyaḥ| nākulaḥ| sāhadevaḥ|

māturut saṁkhyāsaṁbhadrapūrvāyāḥ |4|1|115|
saṁkhyādipūrvasya mātṛśabdasya udādeśa syādaṇ pratyayaśca| dvaimā-
turaḥ| ṣāṇmāturaḥ| sāṁmāturaḥ| bhādramāturaḥ|

strībhyo ḍhak| 4|1|120|
strīpratyayāntebhyo ḍhak| vainateyaḥ|

(358)

kanyāyāḥ kanīna ca| 4|1|116|
cādaṇ| kānīno vyāsaḥ karṇaśca|

rājaśvaśurādyat| 4|1|137|

rājño jātāveva|

ye cābhāvakarmaṇoḥ| 6|4|168|
yādau taddhite'n prakṛtyā syānna tu bhāvakarmaṇoḥ| rājanyaḥ|
jātāveveti kim|

an| 6|4|167|
an prakṛtyāṇi pare| rājanaḥ| śvaśuryaḥ|

(359)

kṣatrāddhaḥ| 4|1|138|
kṣitriyaḥ| jātāvityeva| kṣātriranyaḥ|

revatyādibhyaṣṭhak| 4|1|146|
ṭhasyekaḥ| 7|3|50|
aṅgāt parasya ṭhasyekādeśaḥ| raivatikaḥ|

janapadaśabdāt kṣatriyādañ| 4|1|168|
janapadakṣatriyavācakācchabdādañapatye| pāñcālaḥ|

kṣatriyasamānaśabdājjanapadāt tasya rājanyapatyavat| pañcālānāṁ
rājā pāñcālaḥ|

puroraṇ| pauravaḥ|

(360)

pāṇḍorḍyaṇ| pāṇḍyaḥ|

kurunādibhyo ṇyaḥ| 4|1|172|
kauravyaḥ| naiṣadhyaḥ|

te tadrājāḥ| 4|1|174|
añādayastadrājasaṁjñāḥ syuḥ|

tadrājasya bahuṣu tenaivāstriyām| 2|4|62|

bahuṣvartheṣu tadrājasya luk tatkṛte bahutve na tu striyām|
pañcālāḥ| ityādi|

kambojālluk |4|1|175|
asmāt tadrājasya luk| kambojaḥ| kambojau|

kambojādibhya iti vaktavyam| colaḥ| śakaḥ| keralaḥ| yavanaḥ|

(361)

ityapatyādhikāraḥ||

tena raktaṁ rāgāt| 4|2|1|
aṇ syāt| kaṣāyeṇa raktaṁ vastraṁ kāṣāyam|

nakṣatreṇa yaktaḥ kālaḥ| 4|2|3|
aṇ syāt|

tiṣyapuṣyayornakṣatrāṇi yalopa iti vācyam| puṣyeṇa yuktaṁ pauṣa-
mahaḥ|

lubaviśeṣe| 4|2|4|
pūrveṇa vihitasya lup ṣaṣṭhidaṇḍātmakasya kālasyāvāntaraviśeṣa-
ścenna gamyate| adya puṣyaḥ|

(362)

dṛṣṭaṁ sāma| 4|2|7|
tenetyeva| vasiṣṭhena dṛṣṭaṁ vāsiṣṭhaṁ sāma|

vāmadevāḍḍyaḍḍyau| 4|2|9|
vāmadevena dṛṣṭaṁ sāma vāmadevyam|

parivṛto rathaḥ |4|2|10|
asminnarthe'ṇ pratyayo bhavati| vastreṇa parivṛto vāstro rathaḥ|

tatroddhṛtamamatrebhyaḥ| 4|2|14|
śarāve uddhṛtaḥ śārāva odanaḥ|

saṁskṛtaṁ bhakṣāḥ| 4|2|16|
saptamyantādaṇ syāt saṁskṛte'rthe yat saṁskṛtaṁ bhakṣāścet te syuḥ|
bhrāṣṭreṣu saṁskṛtā bhrāṣṭrā bhakṣāḥ|

(363)

sā'sya devatā| 4|2|24|
indro devatā'syeti aindraṁ haviḥ| pāśupatam| bārhasyatyam|

śukrāddhan| 4|2|26|
śukriyam|

somāṭṭyaṇ| 4|2|30|
saumyam|

vāyvṛtupitruṣaso yat| 4|2|31|
vāyavyam| ṛtavyam|

rīṅ ṛtaḥ| 7|4|27|
akṛdyakāre'sārvadhātuke yakāre cvau ca pare ṛto rīṅādeśaḥ|
yasyeti ca| pitryam| uṣasyam|

(364)

pitṛvyamātulamātāmahapitāmahāḥ 4|2|36|
ete nipātyante| piturbhrātā pitṛvyaḥ| māturbhrātā mātulaḥ|
mātuḥ pitā mātāmahaḥ| pituḥ pitā pitāmahaḥ|

tasya samūhaḥ |4|2|37|
kākānāṁ samūhaḥ kākam|

bhikṣādibhyo'ṇ| 4|2|38|
bhaikṣam| garbhiṇīnāṁ samūho gārbhiṇam| iha bhasyāḍhe taddhita iti
puṁvadbhāve kṛte|

inaṇyanapatye| 6|4|164|
anapatyārthe'ṇi in prakṛtyā| tena nastaddhita iti ṭilopo na|
yuvatīnāṁ samūho yauvatam|

(365)

grāmajanabandhubhyastal| 4|2|43|
talantaṁ striyām| grāmatā| janatā| bandhutā|

gajasahāyābhyāṁ ceti vaktavyam| gajatā| sahāyatā|

ahnaḥ khaḥ kratau| ahīnaḥ|

acittahastidhenoṣṭhak| 4|2|47|

isusuktāntāt kaḥ| 7|3|51|
is-us-uktāntāt parasya ṭhasya kaḥ| sāktukam| hāstikam|
dhainukam|

tadadhīte tadveda| 4|2|59|

(366)

na yvābhyāṁ padāntābhyāṁ pūrvo tu tābhyāmaic| 7|3|3|
padāntābhyāṁ yakāravakārābhyāṁ parasya na vṛddhiḥ kiṁtu tābhyāṁ pūrvo
kramādetāvāgamau staḥ| vyākaraṇamadhīte veda vā vaiyākaraṇaḥ|

kramādibhyo vuna| 4|2|61|
kramakaḥ| padakaḥ| śikṣakaḥ| mīmāṁsakaḥ|

tadasminnastīti deśe tannāmni| 4|2|67|
udumbarāḥ santyasmin deśe audumbaro deśaḥ|

tena nirvṛttam| 4|2|68|
kuśāmbena nirvṛttā nagarī kauśāmbī|

(367)

tasya nivāsaḥ |4|2|69|
śivīnāṁ nivāso deśaḥ śaivaḥ|

adūrabhavaśca| 4|2|70|
vidiśāyā adūrabhavaṁ vaidiśam|

janapade lup| 1|2|51|
janapade vācye cāturarthikasya lup|

lupi yuktavadvyaktivacane| 1|2|51|
lupi sati prakṛtivalliṅgavacane staḥ| pañcālānāṁ nivāso janapadaḥ
pañcālāḥ| kuravaḥ| aṅgāḥ| vaṅgāḥ| kaliṅgāḥ|

varaṇādibhyaśca| 4|2|82|
añanapadārtha ārambhaḥ| varaṇānāmadūrabhavaṁ nagaraṁ varaṇāḥ|

(368)

kumudanaḍavetasebhyo ḍmatup|4|2|87|

jhayaḥ| 8|2|10|
jhayantānmatormasya vaḥ| kumudvān| naḍvān|

mādupadhāyāśca matorvo'yavādibhyaḥ| 8|2|9|
mavarṇāvarṇāntānmavarṇāvarṇopadhācca yavādivarjitāt parasya mato-
rmasya vaḥ| vetasvān|

naḍaśādāḍddhalac| 4|2|88|
naḍvalaḥ|

śikhāyā valac| 4|2|89|
śikhāvalaḥ|

iti cāturarthikāḥ||

śeṣe |4|2|92|

(369)

apatyādicaturarthyantādanyo'rthaḥ śeṣastatrāṇādayaḥ syuḥ| cakṣuṣā
gṛhyate cākṣuṣaṁ rūpam| śrāvaṇaḥ śabdaḥ| aupaniṣadaḥ puruṣaḥ| dṛṣadi
piṣṭā dārṣadāḥ saktavaḥ| caturbhiruhyate cāturaṁ śakaṭam| cāturdaśyāṁ
dṛśyate cāturdaśaṁ rakṣaḥ| tasya vikāra ityataḥ prāk śeṣādhikāraḥ|

rāṣṭrāvārapārāddhakhau| 4|2|93|
rāṣṭre jātādī rāṣṭriyaḥ| avārapārīṇaḥ|

avārapārādvigṛhītādapi viparītācceti vaktavyam| avārīṇaḥ|
pārīṇaḥ| pārāvarīṇaḥ| iha prakṛtiviśeṣādghādayaṣṭyuṭyulantā
ucyante teṣāṁ jātādayo'rthaviśeṣāḥ samarthavibhaktayaśca vakṣyante|

(370)

grāmādyakhañau| 4|2|94|

grāmyaḥ| grāmīṇaḥ|

nadyādibhyo ḍhak| 4|2|97|
nādeyam| moheyam| vārāṇaseyam|

dakṣiṇāpaścātpurasastyak| 4|2|98|
dākṣiṇātyaḥ| pāścāttyaḥ| paurastyaḥ|

dyuprāgapāgudakpratīco yat| 4|2|101|
divyam| prācyam| apācyam| udīcyam| pratīcyam|

avyayāt tyap| 4|2|104|

(371)

amehakvatasitrebhya eva| amātyaḥ| ihatyaḥ| kvatyaḥ|
tatastyaḥ| tatratyaḥ|

tyabnerdhruve| nityaḥ|

vṛddhiryasyācāmādistadvṛddham|1|1|73|
yasya samudāyasyācāṁ madhye ādhirvṛddhistadvṛddhasaṁjñaṁ syāt|

tyadādīni ca| 1|1|74|
vṛddhasaṁjñāni syuḥ|

vṛddhācchaḥ| 4|2|114|
śālīyaḥ| tadīyaḥ|

vā nāmadheyasya| vṛddhasaṁjñā| devadattīyaḥ| daivadattaḥ|

(372)

gahādibhyaśca| 4|2|138|
gahīyaḥ|

yuṣmadasmadoranyatarasyāṁ khañ ca| 4|3|1|
cācchaḥ| pakṣe'ṇ| yuvayoryuṣmākaṁ vāyaṁ yuṣmadīyaḥ| asma-
dīyaḥ|

tasminnaṇi ca yuṣmākāsmākau| 4|3|2|
yuṣmadasmadoretāvādeśau staḥ khañi aṇi ca| yauṣmākīṇaḥ|
āsmākīnaḥ| yauṣmākaḥ| āsmākaḥ|

tavakamamakāvekavacane| 4|3|3|
ekārthavācinoryuṣmadasmadostavakamamakau staḥ khañi aṇi ca|
tāvakīnaḥ| tāvakaḥ| māmakīnaḥ| māmakaḥ| che tu|

pratyayottarapadayośca| 7|2|98|

(373)

maparyantayoranayorekārthavācinostvamau staḥ pratyaye uttarapade ca
parataḥ| tvadīyaḥ| madīyaḥ| tvatputraḥ| matputraḥ|

madhyānmaḥ| 4|3|8|
madhyamaḥ|

kālāṭṭhañ| 4|3|11|
kālikam| māsikam| sāṁvatsarikam|

avyayānāṁ bhamātre ṭilopaḥ| sāyaṁprātikaḥ| paunaḥpunikaḥ|

prāvṛṣa eṇyaḥ| 4|3|17|
prāvṛṣeṇyaḥ|

sāyaṁciraṁprāhṇeprage'vyayebhyaṣṭyuṭyulau tuṭ ca| 4|3|23|

(374)

sāyamityādibhyaścaturbhyo'vyayebhyaśca kālavācibhyaṣṭyuṭyulau sta-
stayostuṭ ca| sāyaṁtanam| ciraṁtanam| prāhṇe prage anayoredanta-
tvaṁ nipātyate| prāhṇetanam| pragetanam| doṣātanam|

tatra jātaḥ| 4|3|25|

saptamīsamarthājjāta ityarthe'ṇādayo ghādayaśca syuḥ| srughne jātaḥ|
sraughnaḥ| utse jātaḥ| autsaḥ| rāṣṭre jātaḥ| rāṣṭriyaḥ| avāra-
pāre jātaḥ| avārapārīṇaḥ| ityādi|

prāvṛṣaṣṭhap| 4|3|26|
eṇyāpavādaḥ| prāvṛṣikaḥ|

prāyabhavaḥ| 4|3|39|

(375)

tatretyeva| srughne prāyeṇa bāhulyena bhavati sraughnaḥ|

saṁ bhūte |4|3|41|
srughne saṁbhavati| sraughnaḥ|

kośāḍḍhaj| 4|3|42|
kauśeyaṁ vastram|

tatra bhavaḥ |4|3|53|
sraughnaḥ autsaḥ| rāṣṭriyaḥ|

digādibhyo yat| 4|3|54|
diśyam| vargyam|

śarīrāvayavācca| 4|3|55|
dantyam| kaṇṭhyam| adhyātmādeṣṭhañiṣyate| adhyātme bhavamā-
dhyātmikam|

(376)

anuśatikādīnāṁ ca |7|3|20|
eṣāmubhayapadavṛddhirñiti ṇiti kiti ca| ādhidaivikam| ā-
dhibhautikam| aihalaukikam| ākṛtigaṇo'yam|

jihvāmūlāṅguleśchaḥ| 4|3|62|
jihvāmūlīyam| aṅgulīyam|

vargāntācca |4|3|63|
kavargīyam|

tata āgataḥ| 4|3|74|
srughnādāgataḥ| sraughnaḥ|

(377)

ṭhagāyasthānebhyaḥ |4|3|75|
śulkaśālāyā āgataḥ śaulkaśālikaḥ|

vidyāyonisaṁbandhebhyo vuñ| 4|3|77|
aupādhyāyakaḥ| paitāmahakaḥ|

hetumanuṣyebhyo'nyatarasyāṁ rūpyaḥ| 4|3|81|
samādāgataṁ samarūpyam| pakṣe gahāditvācchaḥ| samīyam| deva-
dattarūpyam| daivadattam|

mayaṭ ca| 4|3|82|
samamayam| devadattamayam|

prabhavati| 4|3|83|
himavataḥ prabhavati haimavatī gaṅgā|

(378)

tadgacchati pathidūtayoḥ| 4|3|85|
srughnaṁ saṁgacchati sraudhnaḥ| panthā dūto vā|

abhiniṣkrāmati dvāram| 4|3|86|
srughnamabhiniṣkrāmati sraudhnaṁ kānyakubjadvāram|

adhikṛtya kṛte granthe|4|3|87|
śārīrakamadhikṛtya kṛto granthaḥ śārīrakīyaḥ|

so'sya nivāsaḥ |4|3|89|
srughno nivāso'sya sraughnaḥ|

tena proktam| 4|3|101|
pāṇininā proktaṁ pāṇinīyam|

tasyedam| 4|3|120|
upagoridamaupagavam|

iti śaiṣikāḥ||

(379)

tasya vikāraḥ |4|3|134|

aśmano vikāre ṭilopaḥ| aśmano vikāra āśmaḥ|
bhāsmanaḥ| mārttikaḥ|

avayave ca prāṇyoṣadhivṛkṣebhyaḥ| 4|3|135|
cādvikāre| mayūrasyāvayavo vikāro vā māyūraḥ| maurvam| kā-
ṇḍaṁ bhasma vā| paippalam|

mayaddhaitayorbhāṣāyāmabhakṣācchādanayoḥ| 4|3|143|
prakṛtimātrānmayaḍvā syādvikārāvayavayoḥ| aśmamayam| āśmanam|
abhakṣetyādi kim| maudgaḥ sūpaḥ| kārpāsamācchādanam|

(380)

nityaṁ vṛddhaśarādibhyaḥ| 4|3|144|
āmramayam|

gośca purīṣe| 4|3|145|
gomayam|

gopayasoryat| 4|3|160|
gavyam| payasyam|

iti prāgdīvyatīyāḥ||

prāgvahateṣṭhak| 4|4|1|
tadvahatītyataḥ prāk ṭhagadhikriyate|

tena dīvyati khanati jayati jitam|4|4|2|
akṣairdīvyati khanati jayati jitaṁ vā ākṣikam|

(381)

saṁskṛtam| 4|4|3|
dadhnā saṁskṛtaṁ dādhikam| māricikam|

tarati|4|4|5|
uḍupena tarati| auḍupikaḥ|

carati| 4|4|8|
hastinā carati hāstikaḥ| dadhnā carati dādhikaḥ|

saṁsṛṣṭe |4|4|22|
dadhnā saṁsṛṣṭaṁ dādhikam|

uñchati| 4|4|32|
badarāṇyuñchati bādarikaḥ|

rakṣati| 4|4|33|
samājaṁ rakṣati sāmājikaḥ|

(382)

śabdadarduraṁ karoti| 4|4|34|
śabdaṁ karoti śābdikaḥ| darduraṁ karoti dārdurikaḥ|

dharmaṁ carati| 4|4|41|
dharmikaḥ|

adharmācceti vaktavyam| ādharmikaḥ|

śilpam| 4|4|55|
mṛdaṅgavādanaṁ śilpamasya mārdaṅgikaḥ|

praharaṇam| 4|4|57|
asiḥ praharaṇamasya āsikaḥ| dhānuṣkaḥ|

śīlam| 4|4|61|
apūpabhakṣaṇaṁ śīlamasya āpūpikaḥ|

(383)

nikaṭe vasati| 4|4|73|
naikaṭiko bhikṣukaḥ|

iti ṭhagadhikāraḥ||

prāgdhitādyat| 4|4|75|
tasmai hitamityataḥ prāgyadadhikriyate|

tadvahati rathayugaprāsaṅgam|4|4|76|
rathaṁ vahati rathyaḥ| yugyaḥ| prāsaṅgyaḥ|

dhuro yaḍḍhakau| 4|4|77|
dhuryaḥ| dhaureyaḥ|

nauvayodharmaviṣamūlamūlasītātulābhyastāryatulyaprāpya-
vadhyānāmyasamasamitasaṁmiteṣu |4|4|91|

nāvā tāryaṁ nāvyaṁ jalam| vayasā tulyo vayasyaḥ| dharmeṇa prāpyaṁ
dharmyam| viṣeṇa vadhyaḥ viṣyaḥ| mūlena ānāmyaṁ mūlyam| mūlena
samo mūlyaḥ| sītayā samitaṁ sītyaṁ kṣetram| tulayā saṁmitaṁ tulyam|

(384)

tatra sādhuḥ | 4|4|98|
sāmasu sādhuḥ sāmanyaḥ| karmaṇyaḥ| śaraṇyaḥ|

sabhāyā yaḥ| 4|4|105|
sabhyaḥ|

iti yato'vadhiḥ||

prākkrītācchaḥ| 5|1|1|

tena krītamityataḥ prāk cho'dhikriyate|

ugavādibhyo yat| 5|1|2|

(385)

uvarṇāntādgavādibhyaśca yat| chasyāpavādaḥ| śaṅkavyaṁ dāru|
gavyam|

nābhi nabhaṁ ca| nabhyo'kṣaḥ| nabhyamañjanam|

tasmai hitam| 5|1|5|
vatsebhyo hito vatsīyo godhuk|

śarīrāvayavādyat| 5|1|6|
dantyam| kaṇṭhyam| nasyam|

ātmanviśvajanabhogottarapadātkhaḥ| 5|1|9|

ātmādhvānau khe| 6|4|169|
etau khe prakṛtyā staḥ| ātmane hitamātmanīnam| viśvajanīnam|
mātṛbhogīṇaḥ|

iti chayatoḥ pūrṇo'vadhiḥ||

(386)

prāgvateṣṭhañ| 5|1|18|
tena tulyamityataḥ prāk ṭhañadhikriyate|

tena krītam| 5|1|37|
saptatyā krītaṁ sāptatikam| prāsthikam|

tasyeśvaraḥ| 5|1|42|
sarvabhūmipṛthivībhyāmaṇañau staḥ| anuśatikādīnāṁ ca| sarvabhūme-
rīśvaraḥ sārvabhaumaḥ| pārthivaḥ|

paṅktiviṁśatitriṁśaccatvāriṁśatpañcāśatṣaṣṭisaptatyaśīti-
navatiśatam| 5|1|59|

ete rūḍhaśabdā nipātyante|

(387)

tadarhati| 5|1|63|
śvetacchatramarhati śvaitacchatrikaḥ|

daṇḍādibhyo yaḥ |5|1|66|
ebhyo yaḥ| daṇḍamarhati daṇḍyaḥ| ardhyaḥ| vadhyaḥ|

tena nirvṛttam|5|1|79|
ahnā nirvṛttamāhnikam|

iti ṭhaño'vadhiḥ||

tena tulyaṁ kriyā cedvatiḥ| 5|1|115|
brāhmaṇena tulyaṁ brāhmaṇavadadhīte| kriyā cet kim| guṇatulye mā
bhūt| putreṇa tulyaḥ sthūlaḥ|

(388)

tatra tasyeva| 5|1|116|

mathurāyāmiva mathurāvat srughne prākāraḥ| caitrasyeva caitravanmaitrasya gāvaḥ|

tasya bhāvastvatalau| 5|1|119|
prakṛtijanyabodhe prakāro bhāvaḥ| gorbhāvo gotvam| tvāntaṁ
klībam|

ā ca tvāt| 5|1|120|

brahmaṇastva ityataḥ prāk tvatalāvadhikriyete| apavādaiḥ saha
smāveśārthamidam| cakāro nañsnañbhyāmapi samāveśārthaḥ| striyā
bhāvaḥ straiṇam| strītvam| strītā| pauṁsnam| puṁstvam| puṁstā|

(389)

pṛthvādibhya imanijvā| 5|1|122|
vāvacanamaṇādisamāveśārtham|

ra ṛto halāderlaghoḥ| 6|4|161|
iṣṭhemeyassu|

ṭeḥ| 6|4|155|
ṭerlopa iṣṭhemeyassu| pṛthumṛdubhṛśakṛśadṛḍhaparivṛḍhāmāmeva ratvam|
pṛthorbhāvaḥ prathimā| pārthavam|  mradimā| mārdavam|

varṇadṛḍhādibhyaḥ ṣyañ ca| 5|1|123|
cādimanic| śauklyam| śuklimā| dārḍhyam| draḍhimā|

guṇavacanabrāhmaṇādibhyaḥ karmaṇi ca| 5|1|124|
cādbhāve jaḍasya bhāvaḥ karma vā jāḍyam| mauḍhyam| brāhmaṇyam|
ākṛtigaṇo'yam|
(390)

sakhyuryaḥ| 5|1|1|26|
sakhyam|

kapijñātyorḍhak| 5|1|127|
kāpeyam| jñāteyam|

patyantapurohitādibhyo yak| 5|1|128|
saināpatyam| paurohityam|

iti nañsnañoradhikāraḥ||

dhānyānāṁ bhavane kṣetre khañ| 5|2|1|
mudgānāṁ bhavanaṁ kṣetraṁ maudgīnam|

(391)

vrīhiśālyorḍhak| 5|2|2|
vraiheyam| śāleyam|

haiyaṁgavīnaṁ saṁjñāyām| 5|2|23|
navanīte nipātito'yam|

tadasya saṁjātaṁ tārakādibhya itac| 5|2|36|
tārakāḥ saṁjātā asya tārakitaṁ nabhaḥ| paṇḍitaḥ| ākṛti-
gaṇo'm|

pramāṇe dvayasajdaghnañmātracaḥ| 5|2|37|
ūrū pramāṇamasya urudvayasam| urudaghnam| urumātram|

yattadetebhyaḥ parimāṇe vatup| 5|2|39|

(392)

yat parimāṇamasya yāvān| tāvān| etāvān|

saṁkhyāyā avayave tayap| 5|2|42|
pañcāvayavā asya pañcatayam|

dvitribhyāṁ tayasyāyajvā| 5|2|43|
dvayam| dvitayam| trayam| tritayam|

ubhādudātto nityam| 5|2|44|
ubhayam|

tasya pūraṇe ḍaṭ| 5|2|48|
ekādaśānāṁ puraṇa ekādaśaḥ|

nāntādasaṁkhyādermaṭ| 5|2|49|
maḍāgamaḥ| pañcānāṁ pūraṇaḥ pañcamaḥ| nāntāt kim| viṁśaḥ|

(393)

ti viṁśaterḍiti| 6|4|142|
viṁśaterbhasya tiśabdasya lopo ḍiti pare| viṁśaḥ| asaṁkhyādeḥ
kim| ekādaśaḥ|

ṣaṭkatikatipayacaturāṁ thuk| 5|2|51|
ḍaṭi| ṣaṇṇāṁ pūraṇaḥ ṣaṣṭhaḥ| katithaḥ| katipayaśabdasyāta eva
ḍaṭ| katipayathaḥ| caturthaḥ|

dvestīyaḥ |5|2|54|
ḍaṭo'pavādaḥ| dvayoḥ pūraṇo dvitīyaḥ|

treḥ saṁprasāraṇaṁ ca| 5|2|55|

(394)

tṛtīyaḥ|

śrotriyeśchando'dhīte| 5|2|84|
śrotriyaḥ| vetyanuvṛtteśchāndasaḥ|

pūrvādiniḥ |5|2|86|
pūrvaṁ jñātamanena pūrvī|

sapūrvācca| 5|2|87|
kṛtapūrvī|

iṣṭādibhyaśca| 5|2|88|
iṣṭamanena iṣṭī| adhītī|

tadasyāstyasminniti matup| 5|2|94|
gāvo'syāsmin vā santi gomān|

(395)

tasau matvarthe| 1|4|19|
tāntasāntau bhasaṁjñau sto matvarthe pratyaye| saṁprasāraṇam| viduṣmān|

guṇavacanebhyo matupo lugiṣṭaḥ| śulko guṇo'syāstīti śulkaḥ
paṭaḥ| kṛṣṇaḥ|

prāṇisthādāto lajanyatarasyām| 5|2|96|
cūḍālaḥ| cūḍāvān| prāṇisthāt kim| śikhāvān dīpaḥ|
prāṇyaṅgādeva| neha| meghāvān|

lomādipāmādipicchādibhyaḥ śanelacaḥ| 5|2|100|

(396)

lomādibhyaḥ śaḥ| lomaśaḥ| lomavān| pāmādibhyo naḥ| pāmanaḥ|

aṅgāt kalyāṇe| aṅganā|

lakṣmyā acca| lakṣmaṇaḥ| picchādibhya ilac| picchilaḥ|
picchavān|

danta unnata urac| 5|2|106|
unnatā dantā asya danturaḥ|

keśādvo'nyatarasyām| 5|2|109|
keśavaḥ| keśavān|

anyebhyo'pi dṛśyate| maṇivaḥ|

(397)

arṇaso lopaśca| arṇavaḥ|

ata iniṭhanau| 5|2|115|
daṇḍī| daṇḍikaḥ|

vrīhyādibhyaśca| 5|2|116|
vrīhī| vrīhikaḥ|

asmāyāmedhāsrajo viniḥ| 5|2|121|
yaśasvī| yaśasvān| māyāvī| meghāvī| sragvī|

vāco gminiḥ| 5|2|124|
vāgmī|

arśa ādibhyo'c|5|2|127|
arśasaḥ| ākṛtigaṇo'yam|

(398)

iti matvarthīyāḥ||

prāgdiśo vibhaktiḥ| 5|3|1|

dikśabdebhya ityataḥ prāgvakṣyamāṇāḥ pratyayā vibhaktisaṁjñāḥ syuḥ|
| atha svārthikāḥ|

kiṁsarvanāmabahubhyo'dvyādibhyaḥ| 5|3|2|
kimaḥ sarvanāmno bahuśabdācceti prāgdiśo'dhikriyate|

pañcamyāstasil| 5|3|7|
pañcamyantebhyaḥ kimādibhyastasil vā syāt|

ku tihoḥ| 7|2|104|

(399)

kimaḥ kustādau hādau ca vibhaktau| kutaḥ| kasmāt|
idama iś| 5|3|3|
prāgdiśīye| itaḥ|

etado'n |5|3|5|
prāgdiśīye| anekāltvāt sarvādeśaḥ| ataḥ| amutaḥ| yataḥ|
tataḥ| bahutaḥ| dvyādestu| dvābhyām|

paryabhibhyāṁ ca| 5|3|9|
tasil| paritaḥ| sarvata ityarthaḥ| abhitaḥ| ubhayata ityarthaḥ|

saptamyāstral| 5|3|10|
kutra| yatra| bahutra|

(400)

idamo haḥ |5|3|11|
calo'pavādaḥ| iha|

kimo't| 5|3|12|
vā syāt|

kvāti| 7|2|105|
kimaḥ| kva| kutra|

itarābhyo'pi dṛśyante| 5|3|14|
pañcamīsaptamītaravibhaktyantādapi tasilādayo dṛśyante| dṛśigraha-
ṇādbhavadādiyoga eva| sa bhavān| tato bhavān| tatra bhavān| tato
bhavantam| tatra bhavantam| evaṁ dīrghāyuḥ| devānāṁ priyaḥ| āyuṣmān|

(401)

sarvaikānyakiyattadaḥ kāle dā| 5|3|15|
sāmyantebhyaḥ kālārthe dā syāt|

sarvasya so'nyatarasyāṁ di| 5|3|6|

dādau prāgdiśīye sarvasya so vā| sarvasmin kāle sadā| sarva-
dā| anyadā| kadā| yadā| tadā| kāle kim| sarvatra deśe|

idamo rhil| 5|3|16|
saptamyantāt|

etetau rathoḥ| 5|3|4|

idama eta it etau sto rephādau thakārādau ca prāgdiśīye pare|
asmin kāle etarhi| kāle kim| iha deśe|

(402)

anadyatane rhilanyatarasyām| 5|3|21|
karhi| kadā| yarhi| yadā| tarhi| tadā|

etadaḥ| 5|3|5|
eta it etau sto rephādau thādau ca prāgdiśīye| etasmin kāle
etarhi|

prakāravacane thāl| 5|3|23|
prakāravṛttibhyaḥ kimādibhyasthāl| tena prakāreṇa tathā|

idamasthamuḥ| 5|3|24|
thālo'pavādaḥ|

etado'pi vācyaḥ| anena etena prakāreṇa vā ittham|

kimaśca| 5|3|25|
kena prakāreṇa katham|

iti prāgdiśīyāḥ|

(403)

atiśāyane tamabiṣṭhanau| 5|3|55|
atiśayaviśiṣṭārthavṛtteḥ svārtha etau staḥ| ayameṣāmatiśayenāḍhya
āḍhyatamaḥ| laghutamaḥ| laghiṣṭhaḥ|

tiṅaśca| 5|3|56|
tiṅantādatiśaye dyotye tamap syāt|

taraptamapau ghaḥ| 1|1|22|

kimettiṅavyayaghādāmvadravyaprakarṣe| 5|4|11|
kima edantāt tiṅo'vyayācca yo ghastadantādāmuḥ syānna tu
dravyaprakarṣe| kiṁtamām| pacatitamām| uccaistamām| dravyaprakarṣe tu|
uccaistamastaruḥ|

(404)

dvivacanavibhajyopapade tarabīyasunau| 5|3|59|

dvayorekasyātiśaye vibhaktavye copapade suptiṅantādetau staḥ| pūrva-
yorapavādaḥ| ayamanayoratiśayena ladhurladhutaraḥ| ladhīyān|
udicyāḥ prācyebhyaḥ paṭutarāḥ| paṭīyāṁsaḥ|

praśasyasya śraḥ| 5|3|60|
iṣṭheyasoḥ parataḥ|

prakṛtyaikāc| 6|4|163|
iṣṭhādāvekāc prakṛtyā syāt| śreṣṭhaḥ| śreyān|

jya ca| 5|3|61|
praśasyasya jyādeśa iṣṭheyasoḥ| jyeṣṭhaḥ|

jyādādīyasaḥ| 6|4|160|

ādeḥ parasya| jyāyān|

(405)

bahorlopo bhū ca bahoḥ| 6|4|158|
bahoḥ parayorimeyasorlopaḥ syādbahośca bhūrādeśaḥ| bhūmā|

iṣṭhasya yiṭ ca| 6|4|159|
bahoḥ parasya iṣṭhasya lopaḥ syādyiḍāgamaśca| bhūyiṣṭhaḥ|

vinmatorluk| 5|3|65|
iṣṭheyasoḥ| atiśayena sragvī| srajiṣṭhaḥ| srajīyān| atiśayena
tvagvān| tvaciṣṭhaḥ| tvacīyān|

īṣadasamāptau kalpabdeśyadeśīyaraḥ| 5|3|67|
īṣadūno viddhān| vidvatkalpaḥ| vidvaddeśyaḥ| vidvaddeśīyaḥ| paca-
tikalpam|

(406)

vibhāṣā supo bahuc purastāt tu| 5|3|68|
īṣadūnaḥ paṭuḥ| bahupaṭuḥ| paṭukalpaḥ| supaḥ kim| pacati-
kalpam|

prāgivāt kaḥ| 5|3|70|
ive pratikṛtāvityataḥ prāk kādhikāraḥ|

avyayasarvanāmnāmakac prāk ṭeḥ| 5|3|71|
kāpavādaḥ|

ajñāte| 5|3|73|
kasyāyamaśvo'śvakaḥ| uccakaiḥ| nīcakaiḥ| sarvakaiḥ|

kutsite| 5|3|74|
kutsito'śvo'śvakaḥ|

kiṁyattado nirdhāraṇe dvayorekasya ḍatarac|5|3|92|

(407)

anayoḥ kataro vaiṣṇavaḥ| yataraḥ| tataraḥ|

vā bahūnāṁ jātiparipraśne ḍatamac| 5|3|93|
jātiparipraśna iti prayākhyātamākare| katamo bhavatāṁ kaṭhaḥ|
yatamaḥ| tatamaḥ| vāgrahaṇamakajartham| yakaḥ| sakaḥ|

iti prāgivīyāḥ||

ive pratikṛtau| 5|3|96|
kan syāt| aśva iva pratikṛtiḥ| aśvakaḥ|

sarvaprātipadikebhyaḥ svārthe kan| aśvakaḥ|

(408)

tat prakṛtavacane mayaṭ| 5|4|21|

prācuryeṇa prastutaṁ prakṛtaṁ tasya vacanaṁ pratipādanam| bhāve'dhikaraṇe
vā lyuṭ| ādye prakṛtamannamannamayam| apūpamayam| dvitīye tu|
annamayo yajñaḥ| apūpamayaṁ parva|

prājñādibhyaśca| 5|4|38|
aṇ syāt| prajña eva prājñaḥ| daivataḥ|

bahvalpārthācchas kārakādanyatarasyām| 5|4|42|
bahūni dadāti bahuśaḥ| alpaśaḥ|

(409)

ādyādibhyastaserupasaṁkhyānam| ādau āditaḥ| madhyataḥ|
antataḥ| pṛṣṭhataḥ| pārśvataḥ| ākṛtigaṇo'yam| svareṇa svarataḥ|
varṇataḥ|

kṛbhvastiyoge saṁpadyakartari cviḥ |5|4|50|

abhūtatadbhāva iti vaktavyam| vikārātmatāṁ prāpnuvatyāṁ prakṛtau
vartamānādvikāraśabdāt svārthe cvirvā syāt karotyādibhiryoge|

asya cvau| 7|4|32|

avarṇasya īt syāccvau| akṛṣṇaḥ kṛṣṇaḥ saṁpadyate taṁ karoti
kṛṣṇīkaroti| brahmībhavati| gaṅgīsyāt|

(410)

avyayasya cvāvītvaṁ neti vācyam| doṣābhūtamahaḥ| divābhūtā
rātriḥ|

vibhāṣā sāti kārtsnye |5|4|52|
cviviṣaye sātirvā syāt sākalye|

sātpadādyoḥ| 8|3|111|
sasya ṣatvaṁ na| dadhi sañcati| kṛtsnaṁ śastramagniḥ saṁpadyate-
'gnisādbhavati|

cvau ca| 7|4|26|
dīrghaḥ syāt| agnībhavati|

avyaktānukaraṇāddvyajavarārdhādanitau ḍāc| 5|4|57|

(411)

dvyajavaraṁ nyūnaṁ na tu tato nyūnam| anekājiti yāvat| tādṛśamardhaṁ
yasya tasmāḍḍāc syāt kṛbhvastibhiryoge|

ḍāci bahulaṁ dve bhavata iti ḍāci vivakṣite dvitvam|

nityamāmreḍite ḍācīti vaktavyam| ḍācparaṁ yadāmreḍitaṁ tasmin
pare pūrvaparayorvarṇayoḥ pararūpaṁ syāt| iti takārapakārayoḥ pakāraḥ|
paṭapaṭā karoti| avyaktānukaraṇāt kim| dṛṣat karoti| dvyajava-
rārdhāt kim| śrat karoti| avareti kim| kharaṭakharaṭā karoti|
anitau kim| paṭiti karoti|

iti taddhitāḥ||

(412)

| atha strīpratyayāḥ|

ajādyataṣṭāp| 4|1|4|

ajādīnāmakārāntasya ca vācyaṁ yat strītvaṁ tatra dyotye ṭāp
syāt| ajā| eḍakā| aśvā| caṭakā| mūṣikā| bālā|
vatsā| hoḍā| mandā| vilātā| medhā| ityādi| gaṅgā|
sarvā|

ugitaśca| 4|1|6|

ugidantāt prātipadikānṅīp| bhavantī| pacantī|

(413)

ṭiḍḍhāṇañdvayasajadaghnajmātractayapṭhakṭhañkañkvarapaḥ 4|1|15|

anupasarjanaṁ yaṭṭidādi tadantaṁ yadadantaṁ tataḥ striyāṁ ṅīp|
kurucarī| nadaṭ| nadī| devaṭ| devī| sauparṇeyī| aindrī|
autsī| ūrudvayasī| urudadhnī| urumātrī| pañcatayī| ākṣikī|
prāsthikī| lāvaṇikī| yādṛśī| ityarī|

nañsnañīkakkhyuṁstaruṇatalunānāmupasaṁkhyānam| straiṇī| pauṁsnī|
śāktīkī| āḍhyaṁ karaṇī| taruṇī| talunī|

(414)

yañaśca| 4|1|16|
yañantānṅīp| akāralope kṛte|

halastaddhitasya| 6|4|150|
halaḥ parasya taddhitayakārasya lopa īti pare| gārgī|

prācāṁ ṣphastaddhitaḥ| 4|1|17|
yañantāt ṣpho vā syāt sa ca taddhitaḥ|

ṣidgaurādibhyaśca| 4|1|41|
ṅīṣ syāt| gārgyāyaṇī| nartakī| gaurī| anaḍuhī| ana-
ḍvāhī| ākṛtigaṇo'yam|

vayasi prathame| 4|1|20|
prathamavayovācino'dantānṅīp| kumārī|

(415)

dvigoḥ |4|1|21|
adantāddvigorṅīp| trilokī| ajāditvāt triphalā| tryanīkā|

varṇādanudāttāt topadhāt to naḥ| 4|1|39|
varṇavācī yo'nudāttāntastopadhastadantādanupasarjanādvā ṅīp takā-
rasya naḥ| etā| enī| rohitā| rohiṇī|

voto guṇavacanāt| 4|1|44|
udantādguṇavācino vā ṅīṣ| mṛdvī| mṛduḥ|

bahvādibhyaśca| 4|1|45|
vā ṅīṣ| bahvī| bahuḥ|

kṛdikārādaktinaḥ| rātrī| rātriḥ|

(416)

sarvato'ktinnarthādityeke| śakaṭī| śakaṭiḥ|

puṁyogādākhyāyām| 4|1|48|
yā pumākhyā puṁyogāt striyāṁ vartate tato ṅīṣ| gopasya strī
gopī|

pālakāntānna| gopālikā| aśvapālikā|

pratyayathāt kāt pūrvasyāta idāpyasupaḥ| 7|3|44|

pratyayasthāt kāt pūrvasyākārasyekāraḥ syādāpi sa āp supaḥ
paro na cet| sarvikā| kārikā| ataḥ kim| naukā| pratyayasthāt
kim| śaknotīti śakā| asupaḥ kim| bahuparivrājakā nagarī|

(417)

sūryāddevatāyāṁ cāp| sūryasya strī devatā sūryā| devatāyāṁ kim|

sūryāgastyayośche ca ṅyāṁ ca yalopaḥ| sūrī kuntī|

indravaruṇabhavaśarvarudramṛḍahimāraṇyayavayavanamātulā-
cāryāṇāmānuk| 4|1|49|

ṅiṣ ca| indrasya strī indrāṇī| varuṇānī| bhavānī| śarvāṇī|
rudrāṇī| mṛḍānī|

himāraṇyayormahattve| mahaddhimaṁ himānī| mahadaraṇyamaraṇyānī|

yavāddoṣe| duṣṭo yavo yavānī|

(418)

yavannāllipyām| yavanānāṁ lipiryavanānī|

mātulopādhyāyayorānugvā| mātulānī| mātulī| upādhyāyānī|
upādhyāyī|

ācāryādaṇatvaṁ ca| ācāryānī|

aryakṣatriyābhyāṁ vā svārthe| aryāṇī| aryā| kṣatriyāṇī| kṣatriyā|

krītāt karaṇapūrvāt| 4|1|50|
ṅīṣ| vastrakrītī| kvacinna| dhanakrītā|

(419)

svāṅgāccopasarjanādasaṁyogopadhāt| 4|1|54|

asaṁyogopadhamupasarjanaṁ yat svāṅgaṁ tadantānṅīṣ vā| keśānati-
krāntā atikeśī| atikeśā| candramukhī| candramukhā| asaṁyogo-
padhāt kim| sugulphā| upasarjanāt kim| suśikhā|

na kroḍādivahvacaḥ| 4|1|56|

kroḍādervahvacaśca svāṅgānna ṅīṣ| kalyāṇakroḍā| ākṛtigaṇo'yam|
sujaghanā|

nakhamukhāt saṁjñāyām| 4|1|58|
na ṅīṣ|

pūrvapadāt saṁjñāyāmagaḥ| 8|4|3|

(420)

pūrvapadasthānnimittāt parasya nasya ṇaḥ syāt saṁjñāyāṁ na tu gakāra-
vyavadhāne| śūrpaṇakhā| gauramukhā| saṁjñāyāṁ kim| tāmramukhī kanyā|

jāterastrīviṣayādayopadhāt| 4|1|63|

jātivāci yanna ca striyāṁ niyatamayopadhaṁ tato ṅīṣ| taṭī|
vṛṣalī| kaṭhī| bahvṛcī| jāteḥ kim| muṇḍā| astrīviṣayāt
kim| balākā| ayopadhāt kim| kṣatriyā|

yopadhapratiṣedhe gavayahayamukayamatsyamanuṣyāṇāmapratiṣedhaḥ| gavayī|
hayī| mukayī| halastaddhitasyeti yalopaḥ| manuṣī| matsyasya ṅyāṁ
yalopaḥ| matsī|

(421)

ito manuṣyajāteḥ| 4|1|65|
ṅīṣ| dākṣī|

ūṅutaḥ| 4|1|66|

udantādayopadhānmanuṣyajātivācinaḥ striyāmūṅ| kurūḥ| ayopa-
dhāt kim| adhvaryurbrāhmaṇī|

paṅgośca| paṅgūḥ|

śvaśurasyokārākāralopaśca| śvaśrūḥ|

(422)

ūrūttarapadādaupamye| 4|1|69|
upamānavācipūrvapadamūrūttarapadaṁ yat prātipadikaṁ tasmādūṅ|
karabhorūḥ|

saṁhitaśaphalakṣaṇavāmādeśca| 4|1|70|
anaupamyārthaṁ sūtram| saṁhitorūḥ| śaphorūḥ| lakṣaṇorūḥ| vāmorūḥ|

śārṅgaravādyaño ṅīn| 4|1|73|

śārṅgaravāderaño yo'kārastadantācca jātivācino ṅīn| śārṅgaravī|
vaidī| brāhmaṇī|

(423)

nṛnarayorvṛddhiśca| nārī|

yūnastiḥ| 4|1|77|
yuvanśabdāt striyāṁ tiḥ syāt| yuvatiḥ|

iti strīpratyayāḥ||

śāstrāntare praviṣṭānāṁ bālānāṁ copakārikā|
kṛtā varadarājena laghusiddhāntakaumudī||

iti śrīvaradarājakṛtā laghusiddhāntakaumudī samāptā||

|| laghukaumudī samāptā||

(424)